Ove godine, 8. januara, navršilo se 930 godina od utemeljenja Dukljansko-barske nadbiskupije, najstarije žive duhovne institucije na tlu Crne Gore. Uprkos toj činjenici, državne institucije nauke i kulture, uključujući i samu Barsku nadbiskupiju, gotovo u kontinuitetu ne pokazuju neko posebno interesovanje za simboliku navedenog datuma, izuzimajući manifestaciju održanu u Baru 1989. godine, povodom jubileja devet vjekova Barske nadbiskupije.
Čini se da su prvi dani januara duboko ukorijenjeni u istorijatu Barske nadbiskupije. Događaji koji su se zbili u tom mjesecu usmjerili su tokove ne samo vjerskog, nego i društvenog života na crnogorskom prostoru, u jednom dužem vremenskom razdoblju.
Započelo je pismom pape Grgura VII 9. januara 1078. godine u kome se obraća kralju Slovena Mihailu Vojislavljeviću i obavještava ga da će mu po barskom biskupu Petru poslati kraljevske insignije, što je u ono vrijeme bio čin međunarodnog priznanja države, te u istom pismu saopštava dukljanskom vladaru da još nije uspio da donese konačnu odluku o uzdizanju Barske biskupije na rang nadbiskupije, zbog pretenzija Dubrovačke i Splitske nadbiskupije. Iz ovog višeznačnog akta rimske kurije zaključujemo da je zahvaljujući dinastiji Vojislavljevića gradu Baru namijenjen status crkvene metropole.
Onu crkveno – političku zamisao koju nije realizovao kralj Mihailo, ostvariće njegov sin kralj Bodin Vojislavljević kod rimske kurije. On je isposlovao vraćanje metropolitskog dostojanstva u Duklju, što proizilazi iz osnivačke papske bule od 08.01.1089. godine, prema kojoj je Barska biskupija uzdignuta na rang nadbiskupije, te barskom nadbiskupu i metropolitu povjerena crkvena vlast nad latinskim, grčkim i slovenskim crkavama u prostranom Dukljanskom kraljevstvu, čime je Bar dobio status značajnog vjerskog centra na ovom dijelu Balkana i Mediterana. Da utemeljenje crkvene metropole u Baru nije bilo proizvod neke političke slučajnosti, već dinastička namjera da se konstituiše državna crkva, svjedoči prva sljedeća nauci poznata papska bula od 24.01.1124. godine, kojom se barskom nadbiskupu Iliji daju ista ovlaštenja kao i njegovim prethodnicima, kako Pop Dukljanin zabilježi „na stolici svete dukljanske crkve“.
Gotovo osam stoljeća kasnije od navedenih događaja, u sasvim drugom civilizacijskom kontekstu, odnosno izmijenjenim okolnostima po katoličku crkvu na ovom području, 9.01.1878. godine u nekadašnjem nadbiskupskom dvoru u Starom Baru, naselje Gretva, u kome je za vrijeme operacija za oslobođenje Bara bila smještena vojna komanda crnogorske vojske, formalno je okončana trovjekovna osmanska uprava, bezuslovnom predajom grada, čime se Crna Gora vratila na svoje more. Upravo u nadbiskupskom dvoru tada se zbio događaj kojim je demarkiran put izgradnje vjerske tolerancije na ovom prostoru, viteškim odnosom knjaza Nikole prema poraženim turskim prvacima Bara.
Da se glavnina bitnih datuma u istorijskom kalendaru Barske nadbiskupije dogodila baš u januaru, pa ovdje postavljena analogija ima svoj smisao, jasno ukazuje i sljedeći događaj, koji je imao velikog odjeka, kako u domaćoj, tako i u inostranoj javnosti (prije svega, u slovenskom katoličkom svijetu), a vjerovatno predstavlja i jedinu diplomatsku pobjedu Knjaževine Crne Gore nad Austrougarskom monarhijom. Riječ je o svečanoj misi održanoj u barskoj katedrali 1.1.1895. godine, kojom su valorizovani dugotrajni napori za ponovnu oficijalnu upotrebu staroslovenskog jezika u bogosluženju, štampanjem u Rimu Misala na slovenskom jeziku, glagoljskim pismom, za potrebe katolika Barske nadbiskupije.
Spomenuta januarska obilježja Barske nadbiskupije, iako su poznata i dostupna, još uvijek su samo intelektualna svojina užeg kruga ljudi, a ne dio kolektivne tradicije crnogorskog prostora. Graditi identitet na postavci o hiljadugodišnjoj crnogorskoj državotvornosti, a pri tome nemati spomenik niti jednom kralju iz dinastije Vojislavljevića u bilo kom gradu u Crnoj Gori (do skoro ni ulice) jeste prilično upitno. Kao što je ne manje upitno nepostojanje inicijative resornog državnog organa za postavljenje spomen-ploče na obnovljenoj zgradi nekadašnjeg nadbiskupskog dvora, danas župnog stana (obnova finansirana značajnom participacijom Vlade Crne Gore), odnosno mjestu na kome se zaista dogodila istorija 1878. godine. Ne manje je upitna tendencija Barske nadbiskupije u pogledu njegovanja svih slojeva vlastitog nasljeđa, naročito onog slovenskog, jer je teško objasniti, na primjer, da je na stodvadesetgodišnjicu od prvog izdanja Barskog glagoljskog misala, za reprint iste knjige više zainteresovana neka nevladina organizacija negoli duhovna institucija u čijem je okrilju nastao jedan od najznačajnijih srednjevjekovnih južnoslovenskih pisanih spomenika – „Ljetopis popa Dukljanina“. Izuzimajući njenu karitativnu djelatnost, činjenica je, da je, usljed različitih faktora, Barska nadbiskupija izgubila onu prepoznatljivost koju je nekad imala u društvenom životu Crne Gore, pa i šire, što je, ipak, predmet nekih drugih razmatranja.
Način na koji je prije tri decenije predstavljeno nasljeđe Barske nadbiskupije u povodu 900-ogodišnjice njenog osnivanja svakako može poslužiti kao obrazac državnim i vjerskim institucijama u kreiranju kulture sjećanja, uprkos određenim kritičkim stavovima koji su pratili predmetnu manifestaciju. Ta 1989. godina upamćena je po sintagmi da „godine počinju januarom“. Na naslovnoj stranici tada još socijalističke „Pobjede“ – jedine dnevne novine u Crnoj Gori, poslije velikog naslova „Novo rukovodstvo“, čitaocima je na naslovnoj strani najavljen izlazak novog feljtona od 30. januara „Devet vjekova Barske arhiepiskopije“ (o.a, u literaturi na južnoslovenskom prostoru za Barsku nadbiskupiju se koriste jednoznačni termini poput Barska arhiepiskopija, Barska arcibiskupija ili prabiskupija Barska). Da bi širokom publikumu uopšte približili značenje ovog jubileja, „Pobjeda“ je u nastavcima objavila rad mr Ilije Pušića, arheologa iz Herceg Novog. Objašnjavajući genezu nastanka i društvenu ulogu ove duhovne institucije, autor feljtona u rezimeu ukazuje na sljedeće: „8. januara 1089. godine, za vrijeme vladavine zetskog kralja Bodina, Barska episkopija unaprijeđena je u rang arhiepiskopije. Ovaj događaj je umnogome odredio društvena, kulturna i religiozna kretanja na ovom prostoru kroz čitavi srednji vijek, a tradiciju sve do naših dana“ („Pobjeda“, feljton od 30.1. do 6.2.1989.).
Jubilej u povodu 900-godišnjice obilježen je liturgijskim slavljem unutar Barske nadbiskupije, svečanom misom u barskoj katedrali, uz učešće brojnog klera i vjernika, kao i uz prisustvo predstavnika pravoslavne crkve, islamske zajednice i lokalne samouprave. Centralni događaj povodom spomenutog jubileja odigrao se u okviru kulturne manifestacije „Barski ljetopis“ 15. avgusta 1989. godine, izložbom u organizaciji Kulturnog centra Bar i Opštinskog arhiva Bar, kojom prilikom je štampan i prateći katalog (autor Jasmina Rastoder), gdje su po prvi put prezentovana različita originalna akta, faksimili dokumenata, stare knjige i relikvije koje čine baštinu Barske nadbiskupije. Pred impozantnim brojem posjetilaca, kako izvještava tadašnja „Pobjeda“ izložbu je otvorio republički sekretar za nauku, kulturu i obrazovanje Miodrag Lekić, koji „nije skrivao uzbuđenje zbog jednog tako značajnog događaja za istoriju i kulturu ovog kraja. Podsjetio je na staru latinsku izreku da je istorija učiteljica života. Međutim, to je učiteljica koju danas niko ne sluša“. Tom prilikom je posjetioce prigodnim riječima pozdravio i nadbiskup barski i primas srpski Petar Perkolić, govoreći o Barskoj nadbiskupiji kao „izuzetnom vrijednom blagu, prekrivenom prašinom vjekova i zaborava. Izražavajući zahvalnost autoru izložbe i radnicima opštinskog Arhiva, gospodin Perkolić ponadao se da će ova izložba biti tek početak veće brige o svijetlim tradicijama kojima se narod ovog kraja može ponositi“. („Pobjeda“, 17.avgust 1989, str. 12.)
Ovo je bilo prvo i ujedno posljednje obilježavanje ovog jubileja u Crnoj Gori. Da su očekivanja kod dijela crnogorskih intelektualaca od obilježavanja ovog jubileja bila mnogo veća zapažamo iz natpisa u ondašnjoj štampi. Kritičke sudove u pogledu načina obilježavanja ovog jubileja iznio je mr Šerbo Rastoder, koje je saopštio u autorskim tekstovima u „Pobjedi“ i „Barskim novinama“. Govoreći o istorijatu ove duhovne institucije, on navodi, između ostalog, sljedeće: „Vjerska i nacionalna tolerancija na ovim prostorima uspješno je utemeljena za vrijeme Šimuna Milinovića. U vrijeme Dobrečića postaje (zahvaljujući pored ostalih i svim ljudima) osoben znak, poprimajući na taj način tradicionalno obilježje. Zbog toga je čudan i nerazumljiv odnos nadležnih saveznih, republičkih i opštinskih organa prema ovom jubileju i njihovo ćutanje u vezi s njim. Time je uskraćena i mogućnost istoričarima da u obimnom pothvatu svestrane kulturne i društvene valorizacije značaja ove institucije, posebno za period od 1571. do današnjih dana, dobiju onaj podsticaj koji prate sve velike godišnjice“. („Devet vjekova Barske nadbiskupije“, Barske novine, jul – avgust 1989. godine, str. 21). Sličnog stanovišta je bio i Milovan Radojević, koji je takođe na stranicama „Pobjede“ iznio stav da navedeni jubilej nadilazi lokalne okvire i da gotovo prolazi nezapaženo.
U protekle tri decenije gotovo i da nije bilo kakvog obilježavanja datuma osnivanja Barske nadbiskupije, izuzimajući 2014. godinu, kada je u povodu 925-godišnjice, u suizdavaštvu Matice crnogorske i Barske nadbiskupije objavljeno fototipsko izdanje knjige „Tri studije o Dukljansko – barskoj nadbiskupiji“, te je istim povodom Pošta Crne Gore štampala prigodnu markicu.
Uprkos naprijed navedenom, u međuvremenu, intelektualnim aktivizmom pojedinaca nastala je brojna literatura koja u okviru užih ili širih tema tretira istorijat Barske nadbiskupije kao integralni dio crnogorskog nasljeđa, sa svim njenim identitetskim slojevitostima. S tim u vezi, tek je nedavno institucionalizovan pristup o proučavanju i prezentiranju arhivske građe pohranjene u Vatikanu, između CANU i Istorijskog arhiva Vatikana, što je od velikog značaja za ne samo Barsku nadbiskupiju, nego i za razumijevanje ukupnih društvenih odnosa na ovom prostoru kroz vjekove. Upravo zbog indolencije ustanova nauke i kulture Crne Gore za predmetnu tematiku i njihovog preširokog senzibiliteta prema percepcijama i interesima okolnih naroda i država, gotovo da do prije dvije decenije nije bilo uputno u stručnim člancima i studijama katoličku baštinu na tlu Crne Gore označiti pridjevskom imenicom – crnogorskom.
Visok crkveni naslov barskog nadbiskupa i primasa Srbije obavezuje na odgovoran odnos prema dugoj i slavnoj tradiciji na kojoj se inače temelje odnosi između Crne Gore, kao sukcesora Zete, odnosno Duklje i Svete Stolice u skoro hiljadu godina intenzivnih veza. Imajući u vidu kvalitet međudržavnih relacija, naročito od obnove nezavisnosti 2006. godine, što se manifestuje, s jedne strane kontinuiranim posjetama najviših državnih adresa Crne Gore Vatikanu, a sa druge strane, visokih crkvenih dostojanstvenika Crnoj Gori, uključujući i prošlogodišnju državnog sekretara Vatikana, očekivanja su da produkt te saradnje, između ostalog, bude usmjeren ka jačanju personalnih i materijalnih kapaciteta Barske nadbiskupije.
Na kraju ovog osvrta posvećenom godišnjici osnivanja Barske nadbiskupije nužno je podsjetiti nadležne da bi bez provincijskih kalkulacija konačno trebalo donijeti odluku o postavljanju biste kralja Bodina Vojislavljevića, rad vajara Zlatka Glamočaka, na nekom od barskih trgova. To bi u simboličkom smislu predstavljalo čin istorijske satisfakcije prema ličnosti, odnosno vladarskoj kući koja je utemeljila najstariju crkvenu instituciju na tlu Crne Gore.
