Lokalne uprave, prvenstveno primorskih opština, suočavaju se sa nizom problema zbog centralizovanja nadležnosti, odnosno prenijetih ingerencija u mnogim oblastima na državne službe i institucije. Problematika je posebno izražena kod planiranja i uređenja prostora, ali i u funkcionisanju u zoni morskog dobra. Zajednica Opština na to upozorava u kontinuitetu, a krajem 2024. godine podnijela je više inicijativa Skupštini Crne Gore sa zahtjevom za promjenu brojnih zakonskih rješenja, što bi omogućilo efikasnije upravljanje i brži razvoj lokalnih zajednica.
O tome smo za Radio Bar i Bar Info razgovarali sa predsjednikom Opštine Dušanom Raičevićem, koji je do oktobra prošle godine, u dva mandata, bio na čelu Zajednice Opština, a aktuelni je predsjednik Mreže asocijacije lokalnih vlasti Jugoistočne Evrope.
RB/BI: Kako funkcioniše Zajednica Opština? Čini se da, uprkos tome što je čine predstavnici lokalnih vlasti koji pripadaju različitim političkim opcijama i ideologijama, jedinstveno djeluje?
Raičević: Zajednica Opština je asocijacija koja već duže od pedeset godina zastupa interese lokalnih uprava u Crnoj Gori, i to vrlo uspješno radi u kontinuitetu. Često zanemarujemo njen doprinos u rješavanju nagomilanih problema u svih dvadeset i pet lokalnih uprava. Na sjednicama Upravnog odbora nastojimo da ti problemi budu pokretačka snaga i da predstavnicima centralnih vlasti ponudimo konkretna rješenja. Političku pripadnost ostavljamo po strani, jer cilj svih nas je da omogućimo efikasni i kvalitetan rad lokalnih uprava, jer kao organ najbliži građanima, moramo biti njihov istinski servis. Često naši sugrađani, razumljivo, upućuju oštre kritike upravo lokalnoj upravi, iako mi za mnoge stvari ne možemo da preuzmemo odgovornost da ih rješavamo, jer nisu u našoj nadležnosti. Na primjer, teško je objasniti da je prostorno planiranje, kao jedna od izvornih nadležnosti, još od 2018. godine centralizovana. U proceduri je zakonsko rješenje koje bi trebalo da omogući decentralizaciju, ali to je samo jedan od problema.
RB/BI: Koji su još najveći izazovi sa kojima ste suočeni zbog centralizacije?
Raičević: Dugi niz godina smo se borili za finansijsku nezavisnost. Država ne obezbjeđuje dovoljno ustupljenih finansijskih sredstava kroz zakonska rješenja koja su na snazi. Zajednica Opština je potpisala dva sporazuma – jedan sa Skupštinom, a drugi sa Vladom Crne Gore, u kojima je navedeno da je neophodno da predstavnici asocijacije budu uključeni u koncipiranje zakonskih rješenja. Skupština Crne Gore zaista pokazuje spremnost da poštuje te odredbe. Naši predstavnici su učestvovali u radu Odbora za ekonomiju , finansije i budžet, a participirali su i u radu drugih tijela. Saradnja sa Vladom bi mogla i morala da bude kvalitetnija. Trenutno su u izradi najvažniji planski dokumenti – Prostorni plan Crne Gore i Prostorno-urbanistički planovi mnogih crnogorskih opština, uključujući i primorske. Pokrenuta je i inicijativa za izmjene i dopune Plana obalnog područja. Svjedočili smo jednoj, ne baš afirmativnoj praksi , da u zoni morskog dobra, Ministarstvo , u saradnji sa JP Morsko dobro nastoji da definiše odredbe Programa privremenih objekata bez učešća predstavnika lokalnih uprava, uz obavezu da nam već pripremljena dokumenta dostave na mišljenje. Uskraćena je mogućnost da predstavnici lokalnih uprava koji najbolje poznaju teritoriju i prostor naših opština, reaguju na vrijeme i ukažu na određene anomalije i probleme sa kojima smo suočeni u praksi.
Zato su se crnogorske opštine juga ujedinile u zajedničkoj inicijativi koju smo usaglasili sredinom 2024. godine u Tivtu, koja podrazumijeva transformaciju JP Morsko dobro, tim prije jer po Zakonu o privrednim društvima oblik funkcionisanja kao javno preduzeće više ne postoji. Sa druge strane, ukazali smo da, kao odgovorni ljudi, na odgovornim pozicijama, želimo i možemo mnogo bolje i kvalitetnije da upravljamo jednim od najvažnijih resursa Crne Gore, a to je obalna zona, koja, nažalost, prethodnih godina nije na adekvatan način tretirana. Pritom, ne mislim samo na Program privremenih objekata, koji je često kasnio, već i na uređenje plaža, održavanje čistoće, poštovanja odredbi o plažnom mobilijaru, slobodnom prostoru, za što, uprkos uvriježenom mišljenju građana, koji nam se obraćaju za pomoć, nismo nadležni. Ovom inicijativom pokazali smo da smo spremni da preuzmemo punu odgovornost za sve to, ali i za nešto na što ukazujem, a što je veoma značajno – devastaciju naših plaža. Usljed klimatskih promjena, plaže, iz godine u godinu, postaju sve manje. Prisjetimo se situacije na Adi Bojani i Velikoj plaži, čak ni stručnjaci nisu mogli da ponude kvalitetna rješenja za tu problematiku ad hoc i promptno, što je bilo neophodno. Za razliku od Crne Gore, mnoge zemlje Mediterana su ponudile kvalitetna rješenja za ovu problematiku, a u mnogim od njih plaže su i vještačkog karaktera. Mi smo u tom segmentu u potpunosti zakazali.
RB/BI : Da li je decentralizacija u skladu sa regulativom EU, kojoj težimo?
Raičević: Apsolutno. Povelja EU o lokalnoj samoupravi garantuje njihovu nezavisnost i autonomnost u procesu donošenja važnih odluka. Inicijativa je i lijepa poruka koju šaljemo – da smo, bez obzira na političke razlike, pronašli zajednički cilj, što je rezultat dobre saradnje koju imamo u organima upravljanja Zajednicom Opština. Mislim da bi ova inicijativa trebalo da bude jednoglasno podržana, što bi predstavljalo nadogradnju demokratskih kapaciteta u našoj državi.
RB/BI: To je pozitivan primjer, imajući u vidu politički ambijent, u kojem i između sličnih ili istih političkih opcija, ne može vrlo često da se postigne konsenzus o važnim pitanjima. Da li vaše inicijative sadrže predloge kako i na koji način izmijeniti zakonska rješenja?
Raičević: Zajednica Opština je pripremila izmjene i dopune zakonskih rješenja i proslijedila ih Skupštini Crne Gore. Od resornog Ministarstva javne uprave, odnosno ministra Maraša Dukaja, stigla je poruka o podršci našoj inicijativi, jer tendencija je decentralizacija i primjena Evropske povelje o lokalnoj samoupravi. Vjerujem da u redovima svih političkih partija koje participiraju u državnom parlamentu, prepoznaju neophodnost izmjena aktuelnih zakonskih rješenja, posebno onih koja se tiču zone morskog dobra. Situacija u Baru je još specifičnija, a mogu slobodno reći i kompleksnija u odnosu na druge opštine na Crnogorskom primorju, jer , uz zonu morskog dobra, imamo i Nacionalni park Skadarsko Jezero, što znači da gotovo sa dvije četrvrtine naše opštine, zbog centralizacije, ne upravljamo. Saradnja sa JP Morsko dobro u prethodnom periodu je bila dosta dobra, posebno u dijelu zajedničkih investicija, poput uređenja obalne zone u Sutomoru i projekta u Čanju.
RB/BI: Da li to znači da ste predložili ukidanje JP Morsko dobro?
Raičević: Inicijativa nije usmjerena na pojedince, niti ima političku dimenziju. Nismo predložili ukidanje preduzeća, već smo se vratili decenijama unazad, kada je u strateškim dokumentima bilo predviđeno reformisanje JP Morsko dobro i njegova transformacija u Agenciju za zaštitu morskog dobra. Na temelju tih analiza i planova, predložili smo njegovo dalje funkcionisanje, što znači da bi imalo ingerencije u dijelu zaštite tog područja, jer moramo se složiti da smo mi, kao predstavnici lokalnih uprava, a posebno menadžment Morskog dobra, najviše zakazali u dijelu očuvanja ovog veoma važnog resursa. Svjedočimo kontinuiranoj nelegalnoj izgradnji i devastaciji prostora. Cilj svih nas nije da Morsko dobro kao privredni subjekt bude ugašen, već da nastavi rad na novim osnovama i sa izmijenjenim nadležnostima.
RB/BI: Najnovija Inicijativa Zajednice Opština, potpisana krajem 2024. odnosi se na izmjene i dopune, ne samo Zakona o morskom dobru, već i Zakona o planiranju prostora i Zakona o lukama. Planska dokumentacija, odnosno dugo čekanje da ona bude završena, usporava razvoj opština. Što je najveći izazov u tom dijelu?
Raičević: Još 2018. godine smo ukazivali da centralizacija u oblasti planiranja i uređenja prostora nije kvalitetan predlog. To se potvrdilo u praksi već u prvim godinama implementacije takvih zakonskih rješenja. Donijet je veoma mali broj planova sa nivoa Ministarstva, da ne govorim o inicijativi za izradu prostorno-urbanističkih planova opština, koji su, takođe, dugo u proceduri. Inicijativa je upućena prethodnom sazivu Skupštine Crne Gore, a prilikom konstituisanja 44. Vlade, pripremljena zakonska rješenja su povučena iz procedure. Sada svjedočimo novim pokušajima djelimične decentralizacije u dijelu prostornog planiranja. Ono što je definitivno jasno, jeste da se nastoji vratiti ingerencija prostornog planiranja opštinama i da se uvode instituti koji su bili mnogo bolji, a primjenjivani su prije trideset ili četrdeset godina. Ostavljena je zakonska mogućnost da opštine formiraju posebna privredna društva koja će se baviti prostornim planiranjem. Ukoliko lokalna uprava nije u mogućnosti da obezbijedi sve uslove za funkcionisanje takvog društva, moguće je udruživanje dvije ili više opština i formiranje zajedničkog preduzeća koje bi se bavilo ovim poslom. Siguran sam da će opštine to mnogo bolje i efikasnije raditi . Nažalost, petnaest godina iščekivanja Zakona, dovele su do toga da planeri nisu obnavljali licence, što će biti posebno izazovno za lokalne uprave. Moramo pokazati odgovoran odnos prema jednom od najvažnijih resursa sa kojim raspolažemo, a to je prostor, jer Crna Gora, uz ljude, koji su, naravno, najvažniji potencijal, mora učiniti sve da adekvatno raspolažemo prostorom i na najbolji način ga valorizujemo.
RB/BI: Bar je dugo važio za grad koji se planski izgrađuje, što nije slučaj sa drugim primorskim opštinama, zar ne?
Raičević: Tako je. To je urbana matrica, koja je postavljena nakon katastrofalnog zemljotresa 1979. godine. Nekada su se naši stručnjaci iz oblasti prostornog planiranja, oslanjali na iskustva najpoznatijih evropskih eksperata, poput Artura Ciborovskog, koji je, između ostalog, bio glavni urbanista u obnovi Varšave nakon II svjetskog rata. Siguran sam da se i sada mogu iskoristiti ta i slična iskustva. Bar je tada prihvatio nešto što su bili primjeri dobre prakse u Evropi. Takva urbana matrica je definisala konture grada i saobraćajna rješenja. Bar je još osamdesetih godina imao bulevare i široke ulice, iako je tada sa nivoa laičke javnosti to bilo posmatrano sa skepsom. Danas vidimo da je to bilo strateško i vizionarsko promišljanje, i da je to koncept koji se i sada uspješno primjenjuje. Raduje činjenica da se ta urbana matrica u određenom stepenu i dalje poštuje. Moramo voditi računa i o tome da pripadamo grupi trusnih područja, na što nas upozoravaju i katastrofalne posljedice zemljotresa u Albaniji i Bosni i Hercegovini, da ne govorim o Turskoj.
RB/BI: Najnoviji primjer u Baru koji ukazuje da bi prostorno planiranje i uređenje trebalo da bude u nadležnosti lokalne uprave, jeste izgradnja dva objekta u Bjelišima, odnosno pristupnih puteva koji prolaze kroz dvorišta i imanja nekolicine naših sugrađana. Oni su se za pomoć, prvenstveno, obratili Opštini. Možete li u tom smislu nešto učiniti?
Raičević: Razumijem da se građani obraćaju nama, jer, naglašavam, lokalna uprava je organ koji im je najbliži. Još 2018. godine uputili smo inicijativu Ministarstvu za izmjenu i dopunu DUP Topolica IV, jer smo prepoznali da prostor mora mnogo racionalnije da se koristi i da saobraćajna rješenja nisu kvalitetna. Ponudili smo nešto što bi trebalo da bude vizija razvoja tog dijela naše opštine, koji bi trebalo da se razvija kao Novi Bar. Takođe, uočili smo i da energetska mreža nije dobro razvijena. Inicijativu smo ponovili 2019. godine, a tek početkom 2020. Ministarstvo je prihvatilo i pokrenulo prve korake u dijelu izmjena i dopuna prostorno planskog dokumenta. Nažalost, rad na tome je nakon nekoliko mjeseci obustavljen. Ugovor sa odgovornim planerom nije produžen. Za četiri godine sa nivoa resornog ministrastva nije ništa urađeno u pravcu rješavanja te problematike. Četiri godine su dugačak period, a mi smo, kao lokalna uprava, sve pripremili i predvidjeli, jer smo bili svjesni činjenice da će biti potrebna velika finansijska sredstva za eksproprijaciju zemljišta, kako bi se mogla graditi infrastruktura. Artikulisali smo sve ono što jesu zahtjevi naših sugrađana i koje apsolutno podržavamo. Na ovom primjeru se najbolje vidi da zakonska rješenja koja su na snazi, nisu adekvatna. Za četiri godine nije trebalo samo jedan plan da se izmijeni, već su mogli i trebalo je da svi planovi na nivou opštine budu doneseni, ukoliko postoji dobra volja. Međutim, ona je, očigledno, izostala.
RB/BI: Zajednica Opština je imala još niz inicijativa – tražili ste izmjenu zakona koji se odnose na naplatu poreza na nepokretnosti, drugačiji model finansiranje centara za djecu sa smetnjama u razvoju. Bar upravo treba, nakon čekanja skoro dvije decenije, da dobije Dnevni centar za djecu sa smetnjama u razvoju. Kakvi su zahtjevi u tom dijelu?
Raičević: Početkom 2024. godine počeli su radovi na izgradnji Centra za djecu sa smetnjama u razvoju. Ne bih ovom prilikom govorio o administrativnim problemima sa kojima smo se suočavali dugi niz godina, ali na zadovoljstvo svih nas, radovi su u finalnoj fazi. Objekat bi trebalo da bude završen u prvom kvartalu 2025. godine. Opština će nastaviti sa svim aktivnostima na formiranju javne ustanove. Jedna od inicijativa Zajednice Opština jeste da dio refundacije koja se opredjeljuje sa nivoa centralne vlasti nije dovoljna i da bi trebalo da se poveća. Ilustracije radi, kalkulacije koje smo uradili pokazale su da je po korisniku neophodno opredijeliti oko 600 eura na mjesečnom nivou, a refundacija iznosi 200 eura. Taj teret dominantno pada na teret jedinica lokalne uprave, a morao bi da se podijeli sa nekoliko nadležnih ministarstava. Uvjeren sam da će barski Dnevni centar za djecu sa smetnjama u razvoju biti najsavremeniji u Crnoj Gori i postati primjer dobre prakse svim ostalim lokalnim upravama, kao što smo pokazali i dokazali da to možemo biiti i u drugim oblastima, kakva je sklonište za napuštene životinje i brojne druge. Na kraju, kada znamo da smo tako dugo čekali na taj važan objekat, želimo da ponudimo najbolji i najklvalitetniji servis.
RB/BI: Zbog čega ste tražili izmjene Zakona o naplati poreza na nepokretnosti? Zalažete se i za izmjenu Zakona o radu, kako bi lokalne uprave uticale na visinu plata u lokalnoj administraciji i preduzećima čiji je osnivač Opština, odnosno, bili pregovarač prilikom formiranja kolektivnih ugovora. Problemi postoje i u delikatnoj oblasti kakva je upravljanje javnim grobljima, što nije regulisano posebnim zakonima, kako je to u nekim drugim državama.
Raičević: Porez na nepokretnosti je dominantno izvorni prihod koji ostvaruju lokalne uprave. Opštine su pokazale da mogu apsolutno da budu odgovorne u procesu naplate, primjenom najsavremenijih tehnoloških rješenja, koja nisu imale sve lokalne uprave. Jedinstveno softversko rješenje dato je na korišćenje svim lokalnim upravama, što je sjajan doprinos uspostavljanju poreske discipline u dijelu samog administriranja i naplate. To je, možda, i najveći doprinos Zajednice Opština u proteklih pet godina. Što se tiče zarada, 2016. godine donijet je Zakon o zaradama u javnom sektoru, koji nije prepoznao lokalne uprave kao dio tog zakonskog rješenja. Koroz izmjene i dopune je to dijelom korigovano, međutim, smatram da i u tom pogledu treba obezbijediti autonomnost lokalnim upravama. U lokalnim zajednicama ima mnogo kvalitetnih ljudi koji zaslužuju da budu bolje plaćeni. Određena fleksibilnost mora biti prisutna, kako bismo dobili mogućnost da nagradimo sve te ljude.
Upravljanje grobljima jeste problematika kojima Zajednica Opština pokušava da pomogne svima, ali zabrinjava i trenutno zakonsko rješenje kada je riječ o zaštiti životne sredine i upravljanju otpadom, što jeste uslov i za zatvaranje poglavlja XXVII na putu ka EU. Mi smo to riješili regionalnom, međuopštinskom deponijom Možura, koja je trebalo da služi samo za Bar, a opslužuje više primorskih opština. Ukoliko država ne ponudi pomoć, a mi već radimo na izradi projektno-tehničke dokumentacije (već se koristi 85 odsto kapaciteta deponije), u naredne dvije, do dvije i po godine, bićemo u ozbiljnom problemu. Takođe, problemi su i u domenu smanjenih kapaciteta Regionalnog vodovoda, jer nismo dobili potrebne količine vode u ljetnjim mjesecima. Primorske opštine moraju obezbijediti redovno vodosnabdijevanje, i razmratati alternativu Regionalnom vodovodu, jer ukoliko nemamo uredno vodosnabdijevanje, adekvatan tretman otpadnih voda i kvalitetan sistem sakupljanja i odlaganja otpada, ne možemo u primorskim opštinama, razmišljati o daljem razvoju turizma i turističke ponude. Ovo su neki od osnovnih problema sa kojima su suočene lokalne uprave ,kada je riječ o centralizaciji i vraćanju nadležnosti, a ima ih još puno.
