Gost Radio Bara bio je istoričar Petar Lekić, Baranin, zaposlen u Narodnom muzeju na Cetinju.
Petar Lekić rođen je u Baru, 10. oktobra 1986. godine. Osnovnu školu i gimnaziju završio je u rodnom gradu. Upisao je 2005. godine osnovne studije istorije na odsjeku Filozofskog fakulteta u Nikšiću, gdje je diplomirao 2009. godine. Od 2013. godine radi kao kustos u Istorijskom muzeju Narodnog muzeja na Cetinju. Magistrirao je na istorijskom Institutu Crne Gore, sa temom „Latinski hagionimi u Crnoj Gori“, 2018. godine. Od ove godine je doktorand iz oblasti kulturologije na državnom univerzitetu Sveti Kiril i Metodije u Skoplju.
RB/BI: O tvom djedu Jovanu i stricu Gojku, pokojnom geodeti, pisao sam u „Barskim pričama“. Evo, ispričaću priču o stricu, a tebi prepuštam onu o djedu. Pravio se put u Starom Baru i Gojko Lekić je nešto premjeravao. Gledao je da šipovi budu u nivou asfalta, pa se sagnuo gotovo do zemlje. Utoliko nailazi Starobaranin sa sinom i kaže: „E, to ti velim: ako ne budeš učio bićeš ka’ ovaj stari, da bauljaš po putu.“
Lekić: Priča o djedu počinje u Crmnici, naime, bratstvo Lekića živi više vjekova u Bukoviku, u Crmnici, međutim, nesreća se desila 1916. godine, Austrougarska okupacija. Jovan, moj đed, je ostao siroče, i kao takav počeo je da traži svoj put u život. Došao je na primorje gdje ga je dočekalo bratstvo Andrića iz Gorane. Kasnije je bio u Mrkojevićima, u Boškovićima je služio kao mlad čobanin, i uvijek je u našoj familiji bila priča da su faktički njega odgajali Mrkojevići, tako da pored Crmnice, u našem porodičnom srcu Mrkojevići zauzimaju posebno mjesto.
RB/BI: Da pređemo na tvoju struku, prvo pitanje se prosto nameće. Šta stariji pisani izvori govore o prošlosti Bara i koliko tih starijih izvora ima?
Lekić: Da se prvo osvrnemo na grb Bara, to je 1042. godina kad je dukljanski vladar Vojislav, sa svojim sinovima, porazio vizantijsku vojsku kod Tuđemila, zato je i spomenik tamo. Tada je Duklja postala nezavisna od vizantijskog carstva. Gdje je tu Bar?
RB/BI: Samo ovo da te pitam: Rimljani, odnosno Vizantijci su podigli Stari grad Bar, ali pominje se u IX, X, pa i XI vijek. Zna li se tačno kad je podignut Stari grad?
Lekić: Najstarija pisana priča o Starom Baru jeste u djelu vizantijskog cara Konstantina Sedmog, koji piše da je u Baru bila stara granica Dalmacije. Mi znamo da je Dalmacija bila od prvog vijeka rimska provincija. Sad ne znamo detaljno da odredimo gdje se i kada Bar nalazio u tom periodu. To je najstariji pomen Bara. Tako da imamo podatak iz X vijeka za period kasnog Rimskog carstva i rane Vizantije. Što se tiče egzaktnih podataka, znamo za IX vijek, znamo za X vijek i XI. Ono što car Konstantin Porfirogenit piše, pominje još jedanput grad Bar, naime, kaže da se Duklja kao Sklavinija gdje su živjeli Sloveni, prostirala od Kaštela Drača, a to su Lješ, Ulcinj i Bar. Prema tim kaštelima prostirala se Duklja. Među ta tri kaštela nabraja i grad Bar. Što se tiče XII vijeka, kralj Stefan Prvovjenčani piše za grad Bar jednu lijepu priču, a to je da je bio „slavni grad Bar“. Već u XII-XIII vijeku Bar ima svoju specifičnost i veliku težinu. Takođe, treba reći da je poslije Tuđemilske bitke 1042. godine, Vojislavov sin, Mihajlo, od rimskog pape priznat za kralja. Nosio je titulu kralja Slovena. Rekao bih i još jednu činjenicu, da se i u arabljanskim izvorima Bar spominje, tako da se 1154. godine, kao jedan od gradova istočnog Jadrana u spisima AL-Idrizija, arapskog kartografa, pominje se grad Bar.
RB/BI: Da se vratimo na 1042. godinu…
Lekić: Poslije smrti cara vizantijskog Vasilija II, dolazi do padanja Vizantijskog carstva, i mnoge teritorije se bune protiv centralne vlasti. Tu su Makedonija i Zeta, odnosno Duklja. U dvije bitke, kako opisuje vizantijski izvor i domaći izvor „Ljetopis Popa Dukljanina“, Vizantijci su protjerani sa ovih područja, a 1042. godine je bila odlučna bitka, i oni se tu poklapaju. S tim što negdje Ljetopis naziva Vojislava Dobroslavom, a vizantijski izvori u više navrata govore o Vojislavu i borbi protiv Vizantinaca, čak ga jedan autor naziva Vojislav Dukljanin. Tako da je 1042. bila bitna da se od Vizantije odcijepi jedna slovenska država. Ona se najmanje ranije pominje. Sigurno se u IX vijeku pominju i druge slovenske države, to su Srbija, Hrvatska, Zahumlje, Neretvljanska oblast, i Travunija. Među slovenskim državama je i Duklja, koja se uzdiže u XI vijeku, postaje nezavisna i dobija svog kralja Mihajla Vojislavljevića, 1078. godine.
RB/BI: Možemo da proširimo ovo pitanje na Duklju i Zetu. Koji su najstariji pisani izvori koji govore o prošlosti Duklje i Zete?
Lekić: Prvo bih izdvojio spis cara Konstantina VII Profirogenita „De administrando imperio“, gdje govori o svojim podložnim državama, jer je on bio vladar čitave vizantijske civilizacije koja je imala svoje središte u Carigradu. Onda imamo Ljetopis Popa Dukljanina, ili kako se izvorno naziva „Kraljevstvo Slovena“ koji obrađuje ove prostore, i on je za XI i XII vijek izuzetno pouzdan. Imamo papske bule, odnosno bule rimskih papa, i imamo vizantijske izvore vezano za XI i XII vijek, i imamo ovaj zapis arapskog kartografa AL-Idrizija iz 1154. godine. Od XII vijeka na teritoriju Bara dolazi dinastija Nemanjića, sa osnivačem dinastije Stefanom Nemanjom, i tu se u opisu osvajanja svoga oca, pominje „slavni grad Bar“, u spisima Stefana Prvovjenčanog. Mislim da je Bar najprepoznatniviji po kultu kralja Vladimira, odnosno kneza, kako se kaže danas, zato što je on bio svetac sve tri vjere, odnosno kult koji se razvio na Rumiji oko Trojčindana. obilježava Bar kao svoj prostor, odnosno, on je zaštitnik grada Bara. E sad, šta je interesantno: procesija na Trojčindan na Rumiju je jedan širi aspekt Duklje i Zete. Naime, Gorski vijenac takođe počinje na Trojčindan, na Lovćenu, što se malo zna. Mnogi vrhovi ispod Lovćena do Rumije imaju taj običaj izlaska na Trojčindan. To je Lovćen, Velja trojica izviše Crmnice, drugi vrh izviše Crmnice je Trojica i četvrti vrh je Rumija. To je interesantan običaj koji je malo poznat, ali oni koji se bave toponimijom i etnološkim istraživanjima mogu to uočiti. Tako da je Bar već od kraja XII vijeka pod dinastijom Nemanjića. On mijenja svoje vladare, a 1405. do 1412. godine njime vlada Venecija, Mletačka republika. Jedno vrijeme su Balšići, crnogorska dinastija, vladali Barom i 1443, možemo tu stati jer je veoma bitan dokument, on postaje dio venecijanske države. Bar dijeli, vrlo često, sudbinu grada Ulcinja. Pa kad Bar i Ulcinj potpadaju pod jednu vlast, to rade zajedno, tako 1443. padaju pod vlast Venecije, a 1571. godine padaju pod vlast Osmanskog carstva.
RB/BI: Što se ne bi moglo reći za Skadar, iako je blizu. Ne padaju zajedno Bar, Ulcinj i Skadar. Jer Skadar su Osmanlije osvojile 1479. godine, a skoro stotinu godina kasnije Bar, 1571. godine. Što su čekali vijek da prošire svoje carstvo?
Lekić: Tu se može govoriti o prirodi dvije velike države. O prirodi Venecije i Osmanskog carstva. Osmanska vojska je bila izuzetno agilna i organizovana u kopnenom smislu, dakle, preko kopna je dobijala mnoge bitke. Međutim, Osmansko carstvo nije bilo tolika vojna sila u pomorju kao zapadne sile, kao Venecija. Tako da je Venecija, onamo gdje je postojala velika pomorska djelatnost, pokušala da drži ključne tačke. Zbog toga su Bar i Ulcinj nešto kasnije pali nego Skadar.
RB/BI: Kada se prvi put pominju lokaliteti u barskoj opštini i koji su to lokaliteti?
Lekić: Što se tiče barske opštine, najstarije podatke imamo u već pomenutom Ljetopisu Popa Dukljanina. On navodi župu Crmnicu kao jednu od župa u Duklji, navodi župu Papratnu (kasnije ćemo doći do toga zašto Papratna), to je područje današnjih Mrkojevića, ili Mrkovsko polje, Papratno polje. Što se tiče Crmnice, ona kasnije, u XIII i XIV vijeku ima svoju detaljniju svoju ubikaciju u poveljama manastira Svetog Nikole na Vranjini. Što se tiče manastira na Ratcu, on se prvi put pominje 1247. godine i značajan je po povelji kralja Milutina i kraljice Jelene s početka XIV vijeka kad se spominje još jedan naš interesantan toponim – Spič. Znači, Spič se spominje u XIV vijeku. Što se tiče oblasti Krajine i Šestana, ovdje bih izdvojio zbornik dokumenata Šime Ljubića o venecijanskim dokumentima. On tu pominje Krajinu nekoliko puta u XV vijeku. Interesantno za Krajinu jeste da se na čuvenoj mapi geografa Abrahama Orteliusa iz 1570. godine, ispod Skadarskog jezera, jedino Krajina pominje velikim slovima. Jedan lokalitet u Krajini, to je selo Arbneš, 1455. na Vranjinskom saboru se spominje kao jedna od 51 opština Zete koje prihvataju venecijansku vlast. Ono što je najznačajnije za Krajinu jeste da je tu sahranjen kralj Vladimir i da se tu nalazi jedan lokalitet vezan za njega a to je Kraljić u Kostanjici, kako piše istoričar i etnograf Andrija Jovićević. Što se tiče Mrkojevića, oni imaju pomen u XV vijeku. Tu se, zapravo, pominju sa dva starotalijanska naziva, to su Mrke i Poprat. E sad, onaj Poprat koji se spominje odnosi se na Popratnu iz Ljetopisa popa Dukljanina.
Što se tiče okolnih krajeva samog Bara, tu bih pomenuo ugovor o predaji grada Bara 1443. godine Veneciji. Tu se spominju barski lokaliteti, što je veoma interesantno. Decidno se zna da su to Tuđemili, Zupci, Turčini i Gornja Gora. Tako da svi krajevi grada Bara imaju svoju ranu priču iz srednjeg vijeka.
RB/BI: Koji bi, od tih lokaliteta, toponima, izdvojio za neka dalja istraživanja, koji će ti biti najinteresantniji?
Lekić: Što se tiče lokaliteta na teritoriji opštine Bar svakako da je tu najbolja priča vezana za vjekovnu Duklju, a to je Prečista Krajinska. Mi imamo u istorijskom muzeju na Cetinju tu čuvenu povelju iz 1417. godine gdje se na staroslovenskom pominje Prečista Krajinska. Autor je Balša III. Ona seže od XI do XV vijeka i moglo bi se arheološkim istraživanjem pronaći mnogo štošta. Takođe, veoma interesantni su lokaliteti na Goricama odnosno na Skadarskom jezeru: Starčevo, Beška, Moračnik, koji pripadaju barskoj opštini. Mislim da su ti lokaliteti oko Skadarskog jezera najinteresantniji za dalja istraživanja.
RB/BI: Koji arhivi i muzeji najviše svjedoče o barskoj istoriji?
Lekić: Najviše svjedoče barski muzej i barski arhiv. Najznačajniji prvi arhiv za velika istraživanja Crne Gore bio je dvorski arhiv, jer je kralj Nikola čuvao brojne dokumente. Iz Austrougarske i Srbije su mu dolazile brojne knjige i ti zbornici dokumenata su važni za stariju prošlost. Tako da, veliki broj tih zbornika koji se odnose na barsku prošlost se čuvaju u dvorskom arhivu i dvorskoj biblioteci na Cetinju. Za period od 1878. do 1916. godine postojala su ministarstva i kapetanije, odnosno upravne oblasti. Tu građu čuva Državni arhiv na Cetinju, preko svojih fondova. A što se tiče brojne bibliografske građe, izdvojio bih Centralnu narodnu biblioteku, takođe na Cetinju, koja čuva bogatu bibliografsku građu o svim gradovima u Crnoj Gori pa i o slavnom gradu Baru.
RB/BI: Napisao si knjigu „Hrišćanski kultovi u Crnoj Gori od I do XVIII vijeka“. Šta je to što bi u njoj posebno moglo da interesuje prosječnog čitaoca iz Bara ili je sve to usko stručna literatura?
Lekić: Kad sam pisao ovu knjigu trudio sam se da budem što koncizniji, da bi bila razumljiva i nekome ko se ne bavi profesionalno istorijom. Mi imamo sreću da brojni primorski arhivi sadrže građu primorja. Odnosno, postoje dokumenta o primorju. Međutim, zaleđe svih crnogorskih primorskih gradova ima slabiju arhivu i slabije je istraženo. Tu mislim na Šestane, Krajinu i Crmnicu. Tako da bi istraživanje tih krajeva bilo interesantnije, jer dosad nisu bili u fokusu samog istraživanja. Ja sam trenutno na doktorskim studijama i smatram da bih mogao jedan dio tog Skadarskog basena da odredim i da odredim njegove transverzale. Primjera radi, u Ljetopisu popa Dukljanina se spominje Oblun, utvrđenje od kojeg je ostalo mnogo ostataka iz starog i srednjeg vijeka. Ja sam uspio da pronađem čak i ulaz u grad. Takođe, od lokaliteta basena Skadarskog jezera izdvojio bih jedan lokalitet iz doba Crnojevića, koji ima pomen u XV vijeku. To je veliki grad, Ivanovgrad ga zovu, po Ivanu Crnojeviću, Soko grad, gdje se nalaze ostaci tipičnog srednjevjekovnog utvrđenja, iz XV vijeka, jer imamo pisane izvore, a vjerovatno bi se pronašli i dublji ostaci, pošto predstavlja jednu prirodnu komunikaciju za dolazak sa prostora Podgorice na Cetinje. Inače, i onda se sa Cetinja starim putem išlo za Kotor. Tako da bih taj lokalitet iz doba Crnojevića izdvojio, jer bi bio veoma interesantan za dublja arheološka istraživanja.
RB/BI: Šta je prava istina iz onog vremena kad je Ivan Crnojević prebjegao u Italiju?
Lekić: Ivan Crnojević je poslije pada Žabljaka 1478. godine i poslije pada Skadra 1479. godine otišao za Italiju, vratio se 1481. godine i na Cetinju podigao dvor, odnosno Cetinjski manastir, 1484. godine. Između Đurađa Crnojevića koji je otvorio prvu štampariju na teritoriji Crne Gore, dakle između Crnojevića i Petrovića, neki značajan period su vladali Vujovići i bili glavni autoritet što se tiče vladavine u ime Osmanskog carstva, jer sam toponim „spahija“ je turski toponim. A spahija je bio Vujo Raičev od koga su Vujovići. Oni su negdje od kraja XVII vijeka prestali da postoje kao crnogorske spahije jer je tada došlo do organizovanije borbe protiv Osmanskog carstva, zbog različitih nameta i teških uslova života. Jedno vrijeme Venecija je bila saveznik, ali ono što treba reći kao zaključak jeste da od kraja XVII vijeka ta titula nestaje, ali ostali su Vujovići kao ugledno bratstvo i kao bratstvo koje je u mnogim pohodima doprinijelo oslobađanjima i borbi za Lesendro i Vranjinu, primjera radi.
RB/BI: Može li se reći da su Vujovići konsolidovali Crnu Goru poslije „abdikacije“ Ivana Crnojevića?
Lekić: To su tri institucije koje su bile bitne: Cetinjska mitropolija, Opštecrnogorski zbor na Cetinju i crnogorski spahija. Te tri ustanove su držale Crnu Goru u XVII vijeku, tako da su oni uticali na jedan značajan dio crnogorske istorije.
RB/BI: Do kraja godine trebalo bi da izađe iz štampe tvoja druga knjiga „Studije iz crnogorske istorije i kulture“. Na šta bi tu trebalo da obratimo, kao čitaoci, posebnu pažnju?
Lekić: Ja sam se u toj knjizi bavio različitim temama. Ovdje bih postavio jedno istraživanje vezano za dukljansku tradiciju. Naime, i na grčkom, latinskom i slovenskom jeziku, pominje se Duklja u I vijeku. Imamo varijante Doklea, Diokleja, Dioklija i Dioklitija. Ono što je interesantno jeste da i vladika Vasilije pamti tu tradiciju, pa je naziva Dioklitijanska zemlja. Pronašao sam da se čak i u Pljevljima ta tradicija održava, tako da se u vrhobrezničkom rodoslovu iz XVII vijeka, kada se pominje osnivanje episkopije u Zeti, kaže da je ona osnovana u Zeti, dioklitijskom pomorju. Ta tradicija je veoma živa čak i poslije nestanka Duklje kao države. Primjera radi, barski nadbiskup Marin, 1420. godine, u svom testamentu navodi da je on barsko-dukljanski nadbiskup. Tako da sam se bavio i grčkim i slovenskim i latinskim izvorima za dukljansku tradiciju koja traje sve do XVIII vijeka i koja je neprekinuta. Posebno je ovdje interesantna priča o toj Dukljaninovoj međi, ili međi Vuka manitoga, koja stvarno postoji u Crnoj Gori. Izviše Ostroga se nalaze stari ostaci te međe. Ona je široka od dva do dva i po metra, i tu je bila stara granica između Zete i Hercegovine, kako kaže vladika Vasilije u svojoj istoriji Crne Gore.
RB/BI: Za kraj, jedno pitanje koje nema veze s istorijom. Nekad ste bili atrakcija ti i tvoj brat blizanac Pavle za šahovskom tablom. Pavle je nastavio amaterski da se bavi šahom, igra za Rumiju, a tebe nigdje nema. Jesi li sasvim digao ruke od šaha ili ponekad zaigraš na kompjuteru kao mnogi od nas?
Lekić: Ostavio sam šah drugima koji imaju veći talenat i entuzijazam. Ja sam svoj entuzijazam i energiju usmjerio na drugu stranu, da bih što bolje to radio. Brat igra za Rumiju i koliko vidim ide mu dobro, ne pitam ga često o tome, voli da izađe uveče s društvom da igra šah, tako da je ta tradicija nastavljena u našoj porodici. Možemo reći: „Ipak se okreće“.
