Nedoumice u vezi grobalja u Crnoj Gori, koje se odnose na njihov istorijski, materijalno pravni i sociološki status, pokušaću da sublimiram u kratkom osvrtu na groblja kao sociološku kategoriju i kao pitanje koje je regulisano pravnom regulativom.
Groblja kao sociološka kategorija – svi koji nastavljaju da žive nakon smrti bližnjih, imaju đe da se vrate i podsjete se svojih umrlih, znajući da će i oni tu imati svoje mjesto jednog dana. Samim tim, groblja su mjesta na kojima se može podvući crta, kojom se sumira sve ono što je kroz život neko postigao i ostavio iza sebe. Groblja u Crnoj Gori su mjesta na kojima se sociološke i društvene vrijednosti lokalnih zajednica iskazuju kroz načine na koji se živi odnose prema mrtvima.
Društveni i organizacioni aspekt podrazumijevaju uvođenje reda, odnosno način na koji će mrtvi biti sahranjeni, kako bi i nakon proteka vremena takva groblja imala evidenciono, činjenično i materijalno svojstvo obilježja grobova kao materijalnih dokaza.
Organizacija grobalja u Crnoj Gori predstavlja način uređenja lokalnih zajednica koji su živjeli ili žive na tim prostorima, pa takva groblja imaju karakter plemenskih ili bratstveničkih, i u imovinsko pravnom smislu smatraju se komunicama (zajedničkom imovinom).
Groblja kao komunice su evoluirala u organizacionom smislu u gradska i mjesna groblja, u zavisnosti od načina na koji ih je lokalna samouprava klasifikovala.
Definisanje grobalja pravnom regulativom obuhvata niz elemenata kojim se definišu groblja kao što su: teritorijalni pojmovi, imovinsko pravni, materijalno pravni, moralno pravni…
Groblja kao teritorijalna kategorija, su od strane nadležnog organa opredijeljena mjesta koja služe za ukop lica koja nisu živa.
Teritorijalno, groblja su se formirala blizu mjesta đe većina lokalne zajednice živi, malo izdvojeno, a ipak ne predaleko. Tendencija je bila da se pored crkava koje su uvijek prvo bilo podignute, formira groblje pa je ubrzo takav oblik organizovanja tj. formiranja grobalja dobilo naziv „grobljanske crkve“ koje su u većini slučajeva preuzele ulogu i kapele. Ovom prilikom uobičajeno je bilo da se ispred crkve izvrši parcelizacija – podjela grobnih mjesta ili po kućama (ako su groblja bratstvenička) ili plemenska, đe se opredjeljuje groblje za jedno selo u cjelosto bez obzira na prezime. Ono što je važno napomenuti ista ta groblja su uvijek predstavljalo „identitetsku kartu“ živih potomaka te lokalne zajednice.
Materijalno pravno, lokalna samouprava je dalje razrađivala evidenciju i organizaciju grobalja na određenoj teritoriji tj. opštini. Osnovni način takve, prvo evidencije, a onda i klasifikacije grobalja je otpočinjalo sa evidencijom i klasifikacijom grobalja. Takva klasifikacija se uređuje prvo Zakonom o grobljima, a potom primjenom tog Zakona na lokalnom nivou.
Imovinsko pravni status, podrazumjeva vlasnički status. Groblja su svojom orgnizacijom i načinom sahranjivanja predstavljala uvijek zajedničku imovinu, u početku kao komunica, potom kao društvena svojina, a danas kao državna svojina. Važno je napomenuti da samo formiranje groblja, bilo od strane mještana koji žive u okruženju, zbog čega je i samo groblje dobijalo status zajedničke imovine – komunice. Kao takva zajednička imovina, svako je imao pravo biti sahranjen na groblju.
Imovinsko pravni status grobalja i crkava predstavlja danas predmet rasprave, iako po prirodi stvari je izuzetno lako utvrditi osnov i način kako su se groblja vodila od Opšteg imovinskog zakonika Crne gore do danas.
Opštim imovinskim zakonom Crne Gore iz 1888. godine groblja su posredno bila definisana kroz imovinu i status vjerskih objekata.
Imalac (crkva, manastir imali su status pravnog lica) u ovom slučaju je državna vlast I bez izričitog dopuštenja državne vlasti „nepokretna dobra pravoslavnih crkava i manastira ne mogu se nikako prodavati ili inače ustupati, bez naročitog dopuštenja državne Vlasti“. Takođe, u članu 719 Opšteg imovinskog zakonika i pravo raspolaganja je izričito uskraćeno „ne mogu se nikako prodavati ili inače ustupati“. U suštini, vjerskim objektima je mogla upravljati vjerska organizacija sa pripadajućom imovinom vjerskog objekta đe se bilo koje otuđenje (prodaja, zakup), nije moglo dogoditi bez izričite saglasnosti državne vlasti, iz čega se jasno zaključuje da je država bila titular vlasništva ili vlasnik imovine.
U osnovi, na vjersku zajednicu je prenešeno pravo države da može za svoje potrebe koristiti državnu imovinu i ona faktički ima ograničenu pravnu sposobnost.
Groblja u novoj Jugoslaviji, regulisana su Zakonom o grobljima. U članu 2 istog zakona stoji “Groblje je komunalni objekat kojim upravlja opštinski narodni odbor”. Materijalno pravni status groblja je kroz Zakon o grobljima opredijeljen kao društvena svojina đe se kroz član 4 istog Zakona navodi “Crkvama kapelama i drugim objektima na groblju koji su namjenjeni za vršenje vjerskih obreda upravljaju vjerske zajednice kojima ovi objekti pripadaju”. Ovim je napravljena distinkcija, đe je sve ono što je pod zemljom, to je društveno-državno.
Lokalne samouprave su opštinskim odlukama definisale groblja kao zajedničko dobro – član 2 definiše „Sva groblja na teritoriji opštine Bar imaju status komunalnih objekata i dijela se na gradska i seoska. Zemljište određeno za groblje je u društvenoj svojini.“ Članom 3 definisan je način upravljanja, kako gradskim tako seoskim grobljima sa navođenjem svakog groblja na teritoriji opštine Bar i mjesne zajednice u okviru koje se navedeno groblje nalazi kao i napuštena groblja sa kompletnim nabrajanjem.
Ovakve Odluke bile su donešene u svim Crnogorskim opštinama.
Dva sistemska zakona: Zakon o državnoj imovini iz 2011. godine i Zakon o svojinsko pravnim odnosima iz 2009. godine bave se grobljima kao državnom imovinom i načinom raspolaganja.
Vađećim zakonskim rješenjima materijalno pravnog statusa grobalja, kojim se bavi Zakon o državnoj imovini i kroz koji se definiše sledeće „Lokalna dobra u opštoj upotrebi kojima raspolaže opština su: vodovodna i kanalizaciona infrastruktura od lokalnog značaja; opštinski putevi (lokalni i nekategorisani) i prateći objekti; ulice u naseljima i trgovi; javna rasvjeta; javne i zelene površine i gradski parkovi; groblja; podzemni i nadzemni prolazi.“
Ovim zakonskim rješenjem 2009. godine, Zakon o državnoj imovini je decidno opredjelio i zaokružio imovinsko pravni status grobalja, opredijelivši ih kao „lokalna dobra u opštoj upotrebi“.
„Dominium i imperium“ (vlasništvo i kontrola – pravo raspolaganja), članom 5, objašnjeno je “Država je u građanskopravnim odnosima vlasnik stvari kao i drugi subjekti prava (dominium). Prirodnim bogatstvima i dobrima u opštoj upotrebi država preko nadležnih organa i organizacija upravlja i raspolaže u javnom interesu, u skladu sa zakonom (imperium).“
Takođe, uputstvima „Primjena Zakona o svojinsko pravnim odnosima (“Službeni List” CG br.19/09) i Zakona o državnoj imovini (“Službeni List” CG br. 21/09), u dijelu upisa svojinskih prava u katastar nepokretnosti“ tačkom 9 je naveden i način na koji će se u katastar upisivati lokalna dobra u opštoj upotrebi.
„Ukoliko je određeno zemljište i druge nepokretnosti iz državne svojine u katastar nepokretnosti upisano na subjekat koji nema status pravnog lica (npr. dobro, sela, dobro mjesne zajednice, domovi kulture i dr.) a nalazi se u okviru generalnog urbanističkog plana, detaljnog urbanističkog plana, urbanističkog projekta ili lokalne studije lokacije, svojina na njemu upisaće se na opštinu, Glavni grad ili Prijestonicu. U protivnom, dakle ukoliko se ta nepokretnost nalazi van obuhvata ovih planskih akata, svojina na njoj upisaće se na Crnu Goru. Pri tome naravno treba paziti i na članove 15,16, 17. i 18. Zakona o državnoj imovini u kojima su navedena dobra koja su u svojini opštine, a nalaze se van ovih planskih dokumenata (kao npr. lokalni i nekategorisani putevi, groblja, izvori voda i manjih vodotoka koji izviru i uviru na području opštine i druga dobra u skladu sa zakonom).
Ovo iz razloga što se pravo svojine može upisati na postojeće subjekte prava – fizička I pravna lica ( član 2 Zakona o svojinsko pravnim odnosima). Zato po službenoj dužnosti iz katastra nepokretnosti treba brisati kao vlasnika nepokretnosti sve subjekte i organizacije koji ne mogu biti nosioci prava svojine i drigih stvarnih prava po pozitivnim propisima.Princip iz ovog stava važi, osim ako treće lice (subjekt prava) ne dokaže da je steklo pravo svojine na tim dobrima, po punovažnom pravnom osnovu.“
Transformacija društvene u privatnu svojinu je na osnovu Zakona o svojinsko pravnim odnosima, u kojoj su predmet zloupotrebe bili groblja i vjerski objekti, namjernim korišćenjem članova 419 i 420, kojim se „Pravo upravljanja, korišćenja, odnosno trajnog korišćenja i raspolaganja na zemljištu u društvenoj, sada državnoj svojini postaje, stupanjem na snagu ovog zakona, pravo svojine dotadašnjeg imaoca prava upravljanja, korišćenja, odnosno trajnog korišćenja, ako posebnim zakonom nije drukčije određeno ili zainteresovano lice dokaže da je prije stupanja na snagu ovog zakona steklo pravo svojine na određenom zemljištu.“ Ovo je iskorišćeno da se tokom 2022. Godine, bez pravnog osnova upiše 18 crkava, samo u Barskoj opštini, iako u sledećem stavu decidno stoji „Izuzetno, zemljište za koje u postupku privatizacije ili stečaja nije plaćena tržišna naknada ostaje u svojini države na kome vlasnici objekta imaju pravo preče kupovine ili pravo prečeg zakupa.“
Problemi u primjeni zakona javljaju se po dva osnova. Krajem 80-ih godina prošlog vijeka u Crnoj Gori je realizovan tzv. popisni katastar sa čime se prešlo na „moderni način“ popisivanja zemljišta i svih nepokretnosti. Ustanovljenim popisnim katastrom je napravljen haos u katastarskoj evidenciji. Bez ikakvog rješenja o upisu u katastarski registar, vršene su promjene imovinskog pravnog statusa nepokretnosti. Iskorišćene su okolnosti da je popisna komisija (sačinjavali su je geometri i ljudi sa terena koji su davali informacije), mogla da upisuje i mjenja imovinsko pravne statuse kako je željela, da bi se na osnovu njihovog rješenja sa terena izvršio upis u registar bez ikakvog Rješenja o upisu.
Kontinuirana krađa traje i danas bez ikakve namjere da se riješi.
Kasnije, oblici upisa kroz postupak se dešavaju od 2020. Godine, konkretnije u barskoj opštini od 2022. Godine, đe sam katastar, crkve i groblja prepisuje na vjerske organizacije bez ijednog pravnog osnova da se izvrši upis crkve i grobalja na vjersku organizaciju koja dolazi iz druge države i koja u „postupku“ ima status pravnog lica. Tako je, samo u 2022. godini samo u barskoj opštini upisano na crkvu tuđe države, 18 crkava i grobalja. Zaštitnik imovinsko pravnih interesa Crne Gore nije ni prstom mrdnuo da izvrši uvid i provjeri sve upise po službenoj dužnosti, koji su ovom prilikom realizovani bez ijednog pravnog osnova, tako da je upravo zbog takvih okolnosti, NVO Komunica NG podnijela krivičnu prijavu Osnovnom državnom tužilaštvu br.19354/23 od 12.09.2023 godine, protiv jednog zaposlenog u barskom katastru.
Ni po tom pitanju do danas nije ništa urađeno.
Jedan od velikih problema je takođe i nedostatak zakonske legislative, odnosno zakona o grobljima, koji neće rješavati imovinsko pravni status, ali svakako hoće organizacioni u smislu razgraničenja, kako bi se definisala groblja i kako bi se ista katastarski izdvojila iz iste katastarske parcele, radi razdvajanja vjerskog objekta i pripadajućeg groblja, tj. razgraničenje nadležnosti, kako teritorijalno tako i organizaciono. Pomenutim Zakonom o grobljima bi se morao ustanoviti i Registar grobalja na nivou države kako bi se stekla prava slika materijalno pravnog stanja
Ukidanje ili stavljanje van snage tzv. Temeljnog ugovora je nophodan korak. Sam Temeljni ugovor nema nikakvo uporište u legislativi Crne Gore, ili da je došlo do promjene iste, kako bi on imao dejstvo. Međutim, upravo što se ne nalazi u zakonskim okvirima daje mu mogućnost da se tumači kako ko stigne, uglavnom na štetu svega što je prethodno pomenuto.
Nastali problemi bi se mogli riješiti onoliko brzo i efikasno koliko sama država poštuje sebe i želi da taj, očigledan problem, reguliše na odgovarajući način. Revizija koja bi se sprovela na nivou Vlade, po osnovu svih upisa vjerskih objekata, ogolila bi sve nezakonite upise koji su se sproveli od upisnog katastra do danas pitanje grobalja moglo bi se riješiti na zakonit i efikasan način.
