Putopisna literatura o Crnoj Gori, naročito ona iz XIX vijeka, često sadrži podatke na kojima se mogu temeljiti dalja istaživanja. Značajan broj takvih štiva preveden je i objavljen u protekle tri decenije, prije svega, radnje inostranih autora, zbog čega su naša ukupna saznanja o različitim slojevima crnogorske prošlosti bogatija zahvaljujući stranicima koji su obilazli Crnu Goru.
U tom kontekstu, posebnu pažnju privlače članci i prilozi u tzv. staroj štampi, tj. novinama i časopisima koji su nekad izlazili na tlu Austro-Ugarske, a direktno ili indirektno tiču se tematike koju vezujemo za crnogorski prostor. Jedno od takvih glasila predstavlja časopis “Vienac”, koji je počeo izlaziti još 1869. godine, i sa manjim prekidima izlazi do danas (publikacija “Vijenac” u izdavaštvu Matice hrvatske), a kojeg je jedno vrijeme uređivao poznati hrvatski književnik August Šenoa. Takvi časopisi su tokom XIX i dobrim dijelom XX vijeka bili popularni među čitalačkom publikom, jer su osim teksta bili opremeljeni brojnim ilustracijama, a štampa je zadugo bila primarni izvor informisanja. Zahvaljujući internetu, odnosno digitalizaciji stare štampe, u mogućnosti smo da dođemo do saznanja koja još uvijek nije obradila i sistematizovala crnogorska bibliografija.
Na jedan kratak opis Bara i njegovog istorijata, koji ujedno prati i ilustracija tadašnjeg Bara, nailazimo u navedenom časopisu “Vienac“ iz 1880. godine, anonimnog autora. Najveća vrijednost ovog članka jesu neposredna zapažanja autora o stanju grada nakon završenih ratnih operacija, gdje zaključujemo da su tek kasniji događaji i dešavanja, poput eksplozije nekadašnje katedrale Sv.Đorđa / Đurđa, odnosno Sultan Ahmetove džamije (nakon 1878. pretvorena u skladište municije) u noći na 21. na 22. januar 1881. godine, zatim snažnog zemljotresa 1905. godine, kao i kasnija namjenska devastacija, u potpunosti ruinirali srednjovjekovni Bar. Isto tako, zapažamo da su crnogorski državni organi uspostavili sve prerogative vlasti za nepune dvije godine od oslobođenja grada.
Svakako da predmetni članak sadrži očigledne propuste, s obzirom da je strukturu barskog stanovništva činio pravoslavni živalj u znatnom procentu, što je još jedna potvrda da svaka publicistika mora proći metodološke postulate, ukoliko želimo da je sagledavamo kao istorijski izvor.
Članci iz stare štampe, odnosno neki pojmovi koji se nalaze u istim, često zahtijevaju odgovarajuća objašnjenja, kao što je to slučaj sa “crnogorskom trobojnicom”, koja ovdje ne označava državnu zastavu Knjaževine Crne Gore, nego pomorsko-trgovačku zastavu Knjaževine Crne Gore, uspostavljenu krajem 1880. godine.
Ipak, članak iz 1880. godine u kojem je dat kratak opis Bara jasno svjedoči o afirmativnom odnosu izdavača prema vlastima u Knjaževini Crnoj Gori, te predstavlja prilog za tumačenje crnogorsko-hrvatskih relacija u prošlosti.
***
“Antibarium. Antivari. Bar. Mjesto Bar stoji na jadranskom moru upravo naproti talijanskomu gradu Bari, odtuda mu u rimsko vrieme ime Antibarium (tal.Antivari). Ima u njem 7000 žitelja što muhamedovaca što katolika sve našeg plemena. Prije bijaše Bar sielo katoličkog arcibiskupa, koji sada stoluje u Skadru na Bojani. U srednjem vieku bijaše taj gradić trgovačkim mjesto Mlečića kojim ga oteše Turci, a u najnovije vrieme osvoji ga junačka desnica crnogorska. Mjesto odaljeno je jedno pol milje od morskog žala i stoji za maslinovom šumom. Kraj je liep, romantičan, ali mjesto je na pol porušeno. Za posliednjeg crnogorskog rata obsiedjahu ga Crnogorci punih šostedeset dana pod Mašom Vrbicom i topovi oštetiše grad znatno. Nakon očajne borbe moradoše ga Turci predati. Sad se preseliše stanovnici u dolinu u tako zvani ‘doljnji varoš’. U tvrđavi stoji crnogorska posada i zapovjednik njezin jest i guverner barskog okružja. Luka je prostrana, ali od vjetrova slabo štićena. Ta ima takodjer postaja jadranskog Lloyda i crnogorski kapetan luke. Mjesto polumjeseca turskoga vije se nakon toliko godina robstva crnogorska trobojnica nad lukom, pa će se, dao bog, vijati bez prestanka”.
(članak dat u originalu)
