Kao i obično u ljetnje popodne, dječaci-skoro-pa-momci iz Spuških, od broja 28 do 36, igrali su tog jula 1989. “kockica” na betonu ispred balkona Aničića, na samom ulazu u zgradu.
Bilo je tu često svađe, jer su mnogima na prizemlju bili tanki živci zbog nesnosne buke koje je pravila lopta i još nesnosnije dreke desetina pionira i omladinaca koji nisu štedjeli grla. Znao je pući i koji šamar od surovog Troprstića, komšija Savo je mumlao kroz zube i vrtio glavom i kažiprstom, roditelji su dolazili kao pojačanje “optuženih”, ali se sve uglavnom završavalo tišinom i povlačenjem. I novim fudbalom i “kockicama” već sjutradan.
Za neupućene, igra “kockice” je neka vrsta odbojke nogom, ali bez mreže, sa poljima unutar betonskih kocki.
Svima je, dakle, sa prizemlja smetalo, ali ne i komšiji Željku. On je, doduše, imao balkon bočno, i nije bio direktno na udaru, ali i da jeste, ne bi se, reklo bi se, puno potresao. Radio je u Francuskoj, pa je snabdijevao momke iz ulaza pravim fudbalskim loptama, originalima, mnogima nedostupnim. Njegov je stan bio mjesto gdje su se krajem osamdesetih družili mnogi, među njima i poznate ličnosti. I tog jula, takođe.
Dok su momčići već odrađivali treću turu “kockica”, kao pravi virtuozi u pokretima s loptom, na ulazu u zgradu se pojavio, izlazeći iz Željkovog stana, glavom i bradom Rade Šerbedžija, najpoznatiji glumac Jugoslavije. Nisu se igrači pretjerano “dotakli” kad su ga spazili, ali jesu njegovim zahtjevom da upadne i odigra neku partiju, dok ga ostali čekaju u stanu. Jedan od njih, mora da je Piljo, odmah se maknuo, pa je Rade zauzeo mjesto, bos, u šorcu i majici.
Zoki i ostali nisu imali milosti, naprotiv. Šetali su ga s ćoška na ćošak kocke, tjerali ga da se isteže i pravi vratolomije kako bi stigao loptu prije no napusti polje, ali ga lukavo nisu puštali da ispadne iz igre, već mu strpljivo pleli mrežu kako bi što više uživali u njegovim mukama. Vidjelo se da Rade zna sa loptom i da mu fudbal nije stran, ali je bilo očito da nije u formi, da nema snage i da dobro zna kako je nemoguća misija igrati “kockica” sa ovakvim vukovima. Nemilosrdnim i prema svojima, a ne prema izvanjcu, ko god da je – domaći nije.
Nakon nekih pola sata sve je bilo gotovo, Rade se iskreno pozdravio sa svima, zahvalio na druženju, i vidno veseo, onako znojav, otišao u nepoznatom pravcu, u pratnji lijepe žene.
Momci su nastavili s novom turom “kockica”, što bi drugo.
***
Bajaga je krajem 1989. objavio ploču “Prodavnica tajni” i snimio serijal spotova u produkciji RTV Titograd: “Tišina” je odrađena u hotelu “Topolica”, “Ruski voz” na željezničkoj stanici, “Plavi safir” u Baru i Ulcinju, na Velikoj plaži…
A Nadežda Banović, nepojmljivo lijepa titogradska manekenka, model i glumica, šetala se barskim korzoom kao neko čudo, mitsko biće, praćena pogledima muškaraca i žena, podjednako, uz gurkanje: “Evo je naša Bruk Šilds, evo ga ‘Plavi safir’”.
Republička televizija je tih godina odradila na desetine tzv. TV-spotova, bez mnogo truda i režije, ali korisnih za bendove. Bar je bio redovna destinacija. Svoj su video-klip tada snimili Džibo(ni) i drugari iz “Osmog putnika” oko bazena hotela, na teniskom i fudbalskom terenu, pa “Piloti” vozeći Piletov “bagi” i na kršima sekundarnog lukobrana, “Jozef K” u auli hotela i u parku Dvorca, dok se Viktorija skidala u hangarima luke i plesala. Neda Ukraden i Arsen Dedić su, pored kompozicije “Malog voza”, usred parka Dvorca, pjevali pred kamerama sentiš “Imam neku sklonost za te”.
Te se godine preko noći pojavio i prvi grafit nekog benda na Topolici. Logo grupe “Belmondo” ispisao je s bočne strane “Maximarketa” Igor Kovačević, za potrebe TV spotova koje su snimali dan kasnije. Gradski komunalci nisu bili ovime oduševljeni, naprotiv.
A nisu bili presrećni ni kad je Pobro ubrzo na tvrđavi Ratac sprejom ispisao sopstvene stihove: “Ako je Bog želio da čovjek bude besmrtan, onda u tebi vidim svoju besmrtnost”. Godina ispisivanja prvog grafita 1988, drugog godinu kasnije.
Za Igora su saznali, za Pobra ne.
***
Nezaobilazni kutak bila je prva privatna knjižara u Baru, “Tema”, Slobodana Janjića, u jednoj od kula Dvorca kralja Nikole.
Bilo je tu svega što nije drugdje: odlične muzike, nevjerovatnih knjiga, umjetničkih slika, a sve unutar malog objekta; kad bi bilo lijepo vrijeme, ljeti – i na stepeništu. Tu sam se zaljubio u format knjiga Doma omladine Beograd, tu sam preslušavao i kupovao “Helidonove” kasete (poput prve zvučne zbirke poezije vođe “Riblje Čorbe”), tu sam nabasao na luksuzne tvrde verzije stripova Branislava Kerca…
Bio sam redovan. Posmatrač, ne kupac. Nisam imao toliko para za ćef.
I nisam bio sam. Dolazilo je dosta “uličnih intelektualaca”, rokera, književnika i onih koji bi voljeli da su, muzičara, dokonjaka, svraćali su šetajući korzom…
Poslije je zakup bio preveliki, a prostorije počele da vlaže, pa se knjižara preselila u pomoćne prostorije barske Gimnazije, okrenute ka ulici. Ali, to onda više nije bilo to.
***
Znali smo polemisati tada o najrazličitijim stvarima… Recimo – kad u Baru počinje ljeto?
Nije to bilo ni kad se otvori “RR” jer je primao goste još u maju, ni kad korzo počne mirisati na kreme za sunčanje, ni kad klijeceri započnu svoj ritualni hipnotički poj, ni kad bi Čupo stao ispred Dvorca i dobacivao turistkinjama.
Ljeto je počinjalo kad bi se začula prvi put u junu, uveče, živa muzika na terasi hotela “Topolica”, lijevo od bazena, dok je za tridesetak stolova sjedilo samo desetak gostiju. Birani pop repertoar za strance sa posluženjem, i Barane i turiste koji su gledali preko zida, zavidljivo. Nisu nam nikad davali da se okupamo, rezervisano za bogatune koji su iznajmili sobe.
Doduše, jednog toplog avgusta šetali smo nas četvoro, negdje u dvije ure po ponoći korzom, kad je Slavko najednom vrisnuo, preskočio ogradu, skinuo sve sa sebe i zaplivao u bazenu, sve samo da bi fascinirao Violetu, ništa drugo, mogu se kladiti.
Čuvar ga je vidio, ali nije reagovao. Slutio je što je posrijedi.
A Viki jeste bila fascinirana, pa je ekscesno kupanje imalo svrhu.
***
Sve je počinjalo i završavalo u kiosk-caffeu “RR”, kojeg su na kraju “pravog” korza (“pravi” korzo je bio do pola, a onaj dio iza su najčešće koristili parovi) otvorili “brača RaRo”, odnosno Rajko Milić i Ranko Jokanović koga su svi zvali Pajo.
Zvali smo ih “brača RaRo”, jer smo zbilja mislili da su braća, a i mnogi su mislili, dok je ono “RaRo” izvedenica od imena objekta – “RR”.
Počeli su sa radom 1987. godine, kao kiosk sa drvenim klupama za prodaju sokova, ali su već narednog ljeta stigli topli sendviči i palačinke, stolovi i stolice. Urbana omladina, sopstvenim njuhom vođena, nekako je pronašla taj kutak, malo ulijevo od centralnog prolaza koji spaja dva dijela korza i prigrlila ga kao svoj. Nijedan kafić nije odisao drugačijim stavovima, muzikom i atmosferom kao taj, ispod borova, sa pet-šest plastičnih stolova. Kuriozitet je bio što se muzika puštala sa kaseta koje su donosili gosti, pa je iz večeri u veče taj dio grada odzvanjao od “Azre”, “EkV”, “Haustora”, “Električnog orgazma”, “Idola”, nikad “Bijelo dugme”… Čitava jedna populacija iz zgrada i kvartova bila je preseljena tu, naročito oni s dugim ili malo dužim kosama, puni ideja za promjenu svijeta.
Tu su se danju znali spremati i ispiti, a uveče slaviti rođendani, “nastavci” maturskih večeri, jednom je organizovan i ispraćaj u vojsku. Kad nije bilo dovoljno stolica, sjedilo se na gajbama. Svake noći bili smo tu, obrnuli krug-dva korzom, onda u “RR”, i doma. Fajront. Ionako su sve koje smo željeli da vidimo, ili bile s nama, ili prolazile pored kafića kao slučajno.
Posebno poznati bili su “Mornarski sendviči” kod “brače RaRo”, radi kojih su dolazili sa svih strana. Ritual pravljenja u tosteru uvijek isti: lepinje iz “Pekare Glavičić”, šunka “PIK Vrbovec” nikad neka druga, trapist, krastavci, kuvana jaja, kečap, majonez, origano. Postojao je i “Super-sendvič”, ali na njega je malo ko obraćao pažnju, jeo se uglavnom ovaj “Mornarski”.
Palačinke su pravili samo od 8 naveče do 11, i to, zahvaljujući nekom francuskom aparatu, bile su dugačke, pravougaone, pa bi ih presamitili načetvoro, to nam je bilo “baš cool”. Konobarice su bile mahom ovdašnje djevojke, što se pokazalo kao vrlo pametan potez. Bistre, okretne, slušale su istu muziku kao gosti, a za njima su dolazili i njihovi drugovi i drugarice. Za tim drugovima i drugaricama su dolazili oni koji su željeli da vide nekog iz te ekipe, i, kao u staroj reklami na TV, “dvoje su se tako smuvali”. Mnogi su zasnovali brak i sad imaju djecu. Moj prijatelj fudbaler-mornar i žena mu umjetnica, recimo, “RR” ih je spojio.
Bilo je jedan, isto urban, koji je od jutra do noći bio tu, nizašto, onako, filozofirajući. Poslije smo saznali da su ga “brača RaRo” plaćali da nadgleda situaciju i pazi na eventualne lopove.
Tri godine “pravog RR-a” – ljeto 1988, 1989. i sljedeće – bile su najljepše i u životima Bara i Barana. Zahvaljujući predsjedniku SIV-a Anti Markoviću i kreditima iz USA dobili smo konvertibilni dinar – tek su se tada u Baru u slobodnoj prodaji mogle naći višebojne print-majice sa sloganima poznatih stranih firmi (ah, divne t-shirts iz “Sebastiana”), od voća ananasi, mango, avokado, američki kolor stripovi, a novca je, naročito ljeti, bilo toliko da si ga teško mogao stići potrošiti. Osjećali smo nevjerovatnu finansijsku sigurnost, kao nikad do tada. Danas izgleda nemoguće, ali je istina. Plivalo se u komforu, bilo je i previše dobro, zato je valjda moralo da pukne.
A u vrijeme kad je u “RR-u” četvorka sa kasete pjevala da imamo “samo par godina za nas”, malo je bilo onih koji su mislili da sve može pući i nestati. Imali smo svijetlu budućnost, a od “Inexa” do grada radilo je preko 50 kafana, šankova, restorana, kioska i štandova, i svi su imali posjetioce, iako je gluvo doba noći bilo.
Godina kao zaron u ljepotu, puna pluća vazduha za ulazak u veliko plavetnilo, kao u filmu “Belle Époque”.
Kao pred rat.
U Kaporovom “Provincijalcu”, stoji rečenica: “Kad Monti Pardo obuče bjeli pantaloni, onda je ljetos”. Ova izreka sarajskih Sefarda opisivala je kako izgleda kad lokalni kicoš obuče svečano ruho i prošeta gradom, a ključna riječ dolazila je na kraju. “Ljetos”. I zaista, kako uostalom tu zbori i Kapor, ovom se odredbom objašnjavala kratkoća lagodnog i veselog života u ta tri mjeseca, kad samo što nešto ostvariš, upoznaš nekoga, s njim postaneš jedno, kad ono – nema više.
Poslije je naše društvo preformulisalo ovu rečenicu, primijenivši je u lokalnim okvirima: “Kad brača RaRo otvore kafič, onda je ljetos”, a tako smo nazvali i samizdat kasetu “The Acropolyss banda”.
Jer, Rajko i Ranko su radili do kasno u noć, dočekivali one koji su “imali posla”, čuvali tajne, pomagali da “izgubljeni” pronađu jedni druge, ostavljale se poruke za ljubavnike i ljubavnice, muzičari kovali planove, pjesnici lagali jedni druge, nastajali neki od danas čuvenih projekata… No, septembar bi začas kucnuo na vrata i priča bi bila završena.
Oko legendarnih borova više ničeg ne bi bilo.
Osim gugutki.
***
U godinama prelaza osamdesetih u devedesete, u Baru kao da su postojala dva paralelna univerzuma, u istim ulicama, zgradama, naseljima…
U prvom su bili politički osviješteni, generatori promjena i dešavanja.
U drugom oni koji su mislili da se “to” nama ne može dogoditi.
U prvom su bile demonstracije, mitinzi nacionalni, socijalni, podrške ovim ili onim, “primanja” na učestala medijska podgrijavanja, što je zajedno rezultiralo pokličima i pozivima.
U drugom je vladalo neželjenje da se učestvuje, iskonstruisani osjećaj da se to dešava nekom drugom, pravljenje atmosfere nedodirljivosti, život od danas do sjutra, “neprimanja” na učestala medijska podgrijavanja, što je zajedno rezultiralo povlačanjem pred pokličima i pozivima. I ćutanjem.
Ostatak Bara je, kao i uvijek, učestvovao u komplikovanim limbičkim igrama ova dva univerzuma na svoj način.
Neko što je morao. Neko što je htio.
