Antun Prokulijan, jedna od najznačajnijih ličnosti barskog humanističkog kulturnog kruga, renesansni literat, orator i epistolograf, aktivan na više područja u obavljanju notarskog, odnosno zvanja kancelara, poznat je posebno po tome što je obavljao funkciju splitskog (komunalnog – opštinskog) kancelara u periodu 1557-1563. g. (zvanično i 1565. g.), i šibenskog kancelara 1564-1567. g. Takođe, on je prvi Baranin kojem je objavljena knjiga i jedan od najistaknutijih pripadnika barskog nobiliteta.
Humanista Antun Vickov potiče iz istaknutog barskog patricijskog roda Prokulijan (Proculiano), koji se pominje u istorijskim dokumentima iz razdoblja XIV – XVII vijeka. Vrlo vjerovatno se školovao na nekom od univerziteta u Italiji, gdje je i dobio apostolsko i carsko ovlašćenje u pogledu obavljanja notarskog, odnosno kancelarskog zvanja. Oženio se kćerkom Marina Ruzzija, takođe pripadnika uglednog i drevnog roda iz Bara. Ruzzi je vjerovatno pomoću svojeg zeta Antuna 1562/64. g. trgovao u Splitu maslinovim uljem, koje je izvozio iz barskog kraja.
Više podataka o Antunu Prokulijanu pruža Govor koji je on kao kancelar splitske opštine 1558. godine održao u tamošnjem gradskom Velikom vijeću, koji spada i među značajne pisane izvore o prošlosti Splita. Govor je objavljen u Veneciji 1567. godine, kod Domenica Farrija. Prokulijan je prema Splitu i Splićanima osjećao i iskazivao veliku zahvalnost, a kako je bio primljen u tom gradu svjedoči i njegova plata plata komunalnog kancelara, koja je od splitskog Velikog vijeća sa stalnih 150 dukata bila uvećana na 300 i više dukata godišnje. Prokulijanov objavljeni veoma opsežni Govor u splitskoj opštini u čast splitskog kneza Gianbattiste Calboa (koji je upravljao gradom od jula 1557. do marta 1560.), poznat je u literaturi i kao Velika i oduševljena pohvala Splitu i Dioklecijanovoj palati. Govor je nastao na tradiciji popularnog srednjovjekovnog žanra pohvala gradovima – laudes civitatum – odnosno traktata o gradskoj upravi. Prokulijan je u svom izdanju uputio i posvetno pismo Gianrancescu Ottoboniju, velikom kancelaru Mletačke Republike, kojim ga moli dakao pokrovitelj i ponos reda kancelara uzme pod svoju zaštitu ovaj njegov Govor, gdje je, slijedeći takođe obrazac Brunijeve pohvale Firenci, raspravljao i o zvanju kancelara.
U Govoru je učeni Antun, kancelar splitske komune, hvaleći Split, opširno estetizirao i nad arhitektonskom raskoši Dioklecijanove palate, što je prvi opsežniji opis tog antičkog spomenika (opisao je i neke građevine koje više ne postoje), iz kojeg, uprkos kićenim i prigodnim frazama, izbija odnos domaćeg čovjeka prema rimskom graditeljskom nasljeđu. U slijedu pohvala o izuzetnoj kulturnoj važnosti Marka Marulića koje su se intenzivirale u decenijama nakon njegove smrti, nadovezuje se i Prokulijan, koji ga smatra „najodličnijim“. Da najbolji dio njegovih radova, koje je napravio kao već zreo pisac nije bio uništen u doba smrtonosne kuge, danas bismo imali hrišćanskog i splitskog Vergilija. Žaleći posebno za Davidijadom, Prokulijan ipak napominje da je čitao nekoliko odlomaka u rukopisu (prepisu), svjedočeći koliki je ugled stekao taj Marulićev ep, makar i neodštampan i zagubljen već u XVI vijeku. A da je Antun Vickov Prokulijan bio cijenjen, svjedoči i to da je 1559. g. u Grotama kraj Peristila zapisao testament trogirskog biskupa Krista de Balistis – Balistrilića, sinovca Tome Nigera.
Prokulijan rodni Bar uvijek naziva svojom domovinom, odnosno zavičajem (Antivari, per esser mia patria), i na njegov rodni grad se odnosi nekoliko pasaža Govora. Shodno Tomi Arhiđakonu, zavičaj smatra sastavnim dijelom Gornje Dalmacije, a pominje i antičku Duklju.
Knjižna kultura kao ogledalo duhovnog života nekadašnjih Barana, njihovog zanimanja za djela antičkih pisaca, istoriju, spise s tematikom iz prirodnih nauka, filozofske traktate, pravo, literaturu teološkog i moralističkog sadržaja, očita je i kod Prokulijana, koji pominje Platona, Aristipa, Plinija, a od pravnika Paula i Ulpijana, Papinijana, retoričare Eshina, Priska, prvaka rimskog govorništva Cicerona i druge. Kraj Govora, kao i njegov početak, izražava vjernost i privrženost savjesnog gradskog službenika gradu i njegovim upravljačima. Prokulijanov Govor odaje stil i način izražavanja koji se može upoređivati sa književnim savremenicima italijanskog Cinquecenta; upotreba arhaizama, složene rečenice i puno suvišnih fraza oslanja se na latinsku konstrukciju rečenice.
Još jedan govor istoga izrečen u Vijeću Splita (Un altra oratione del medessimo detta nel Consiglio di Spalato) publikovan u istom izdanju, posvećen je znamenitom don Cesareu della Marra, potkraljevskom pouzdaniku iz Ravella kod Napulja. Poznato je da je u Napuljskom Kraljevstvu (izričito u Napulju) Antuna Prokulijana zastupao, prema punomoćju izdatom u Splitu 1565. g., notar Leonardo Pappaluce. Prokulijan je ovaj Govor napisao krajem 1564. godine. Budući izabran za kancelara Bernarda Contarinija, kneza i kapetana Šibenika (od oktobra 1564. do januara 1566.), Prokulijan je njime molio Veliko vijeće i komunu Splita da mu dozvoli da može prihvatiti takav teret i da može da ostavi na svoje mjesto u Splitu osobu sposobnu i neporočnu (moguće njegovog rođaka iz Kotora), obećavajući da će priteći u pomoć u Split čim bi se u pokazala veća potreba. Uistinu, Prokulijan je 1567. g. bio prezauzet u Šibeniku, odakle je bio pozvan u Split zbog parnice porodice Canali, ali je bio uključen i u trgovinu uljem i drugim proizvodima, kao i njegovi ortaci, splitski plemići Petar Alberti i Valerije Natalis. U ovom govoru Prokulijan saopštava da je posvetio svu moguću pažnju ispunjenju svojih dužnosti; štoviše, da je ovdje učinio nešto više, u pogledu pregovora oko opštinskih granica te upisa starih gradskih povlastica.
Uticaj Prokulijanovog djela ukazuje na njegovu istaknutu poziciju među onovremenim zapaženim humanistima, piscima, diplomatama i intelektualcima uopšte. Enkomijum Šibenčanina Ilije Tolimerića (umro 1569.) upućen Splićanima očito je zamišljen kao popratnica uz govor kancelara Antonia Proculiana, tako da grad Tolimerić hvali indirektno, preko Prokulijanove pohvale. Govor su čitali i putopisci koji su putovali Dalmacijom, kao Petar Laskalopje 1574. godine. Šibenčanin i bosanski biskup Ivan Tomko Mrnavić (1580-1637.) u biografiji cara Dioklecijana od domaćih izvora pominje Antuna Prokulijana i njegov Govor u kojem hvali izgled Dioklecijanove palate. U inventaru paškog i ninskog plemića Ivana Cassija (Kašić) s kraja XVII v., koji sadrži brojne knjige i rukopise, navodi se i Govor posvećen Calbu i splitskoj komuni. Antuna Prokulijana je opjevao i Jerolim Kavanjin (1641-1714.) u velespjevu Bogatstvo i uboštvo. Konačno, 2015. godine, objavljen je prijevod Prokulijanovog djela od strane Ljerke Šimunković, i integralno dvojezično priređeni Govor u pohvalu Splita, u koju je autor „ugradio i pohvalu sebi samom“, u izdanju splitske Hrvatsko-talijanske kulturne udruge Dante Alighieri.
Ugledni Antun Prokulijan zatim boravi u Veneciji 1569. godine, odakle 1. marta, upućen u važna politička zbivanja u vremenu ugroženosti od Osmanlija, šalje uglađeno pismo sročeno na latinskom jeziku papi Piju V (1566-1572.), kojim znamenitog šibenskog eruditu, crkvenog dostojanstvenika i diplomatu Antuna Vrančića (1504-1573.) preporučuje za čast kardinala.
Biografiju ovog humaniste posebno osvjetljava još nekoliko dokumenata, među kojima litere koje je Paolu Manuziu (sinu glasovitog štampara i izdavača Alda Manuzia) poslao 1566. g. iz Šibenika, kao i epistola italijanskog dramaturga Luigija Grotoa, objavljena u djelu Lettere famigliari di Lvigi Groto Cieco d’Adria, na samom početku XVII v. Pismo koje mu je Groto iz Adrie aprila 1569. g. uputio u Veneciju odnosi se na Prokulijanove literarne preferencije, otkrivajući humanističku mrežu prijatelja i uspon novih konvencija i komunikacijskih praksi višeg društvenog staleža, među kojima je i emocionalna retorika. Na tom tragu je i pismo koje on upućuje papinskom tipografu Manuziu, kojeg je posjećivao s rođakom, pjesnikom i epistolografom Camillom Besaliom domiciliranim u Baru, i sa Giovannijem Battistom Amalteom (†1572.), literatom, sljedbenikom petrarkističke škole, mletačkim ambasadorom, sekretarom Dubrovačke Republike od 1558., Carla Borromejskog od 1562. i pape Pija IV na Tridentskom koncilu. Prokulijan je nagovarao Paula Manuzia da dovrši prijevođenje na latinski djela grčkog govornika i državnika Demostena.
Međutim, renesansni erudita poznat je i po učešću u gradskim unutarstaleškim sukobima. Među učesnicima procesa koji je uslijedio nakon jedne tuče između barskih plemića, u avgustu 1548., a koji se protegao na 1549. i 1550. g., navodi se missier Antonio Proculiano del quondam missier Vincenzo. Tada je plemić Vincenzo Zuppano bio ranjen u glavu od strane Antuna Prokulijana pa su prilikom mirenja počinioci morali pokazati iskreno žaljenje i kajanje zbog šteta nanijetih Vicku Županu, a on je njih trebao da prihvati kao dobru i voljenu braću. Takođe, bilo je izrečeno mnogo uvredljivih i riječi punih mržnje između Antuna Prokulijana i njegovog rođaka Frana Cratecha – tako da se pri izmirenju zahtijevalo da između njih ne ostane nikakav trag mržnje i nezadovoljstva. Učesnici međupatricijskog sukoba trebali su da u mirovnom sporazumu svojim izjavama i zakletvama potvrde spremnost na sve odredbe mira, a svi su bili pripadnici uglednih barskih rodova, među kojima i Prokulijan. Cilj sporazuma koji su nametnule mletačke vlasti bio je stati na kraj i ućutkati mnoge nesuglasice i neslogu koji su se pojavljivali između njihovih najvjernijih podanika. Izmirili su se 16. jula 1550. u barskoj crkvi Sv. Petra.
Antonio Proculiano d’Antivari je, u svojstvu kancelara, oktobra 1569. od mletačkih vlasti bio određen da ide u Kotor. Izgleda da tada nije bio kraj izazovnim situacijama u kojima se nalazio. Vjerovatno je on, a ne njegov rođak Antun Nikolin Prokulijan, s jedne galije, pismom iz oktobra 1570., čuvši kako se kleveta Dubrovnik, obavijestio dubrovačku vladu da su Dubrovčani prijavljeni hrišćanskim saveznicima jer su na svečan način javno proslavili pad Nikozije. Kiparska Nikozija je pala u ruke Osmanlija u septembru 1570. te je hercegovački sandžak-beg to javio u Dubrovnik, pozvavši vladu da se veseli. Zbog toga su Dubrovčani poslali svojeg predstavnika u Foču da s pašom uredi to pitanje. Mletački podanik Prokulijan je svima na galiji kojom je putovao odmah rekao da je navedeno laž, jer je bio u Dubrovniku prethodnih dana i ne samo da nije vidio da se Dubrovčani vesele, nego da potajno žale zbog toga. Takođe je javio dubrovačkoj vladi da je posredovao i uspio da izdejstvuje da se na toj galiji ne otvore neka pisma njoj upućena, koja su bila uhvaćena na moru.
Antun Vickov Prokulijan je – koliko se iz raspoloživih podataka može pretpostaviti – umro između oktobra 1569. i maja 1570. U testamentu iz 1570. g., barski i dubrovački sveštenik Ivan Župan bilježi da je vrt koji se nalazio do biskupskog imanja u Baru, ispod javnog puta, kupio od pok. Antuna Prokulijana. Već je navedeno da je Antun srodnički bio povezan i s rodom Cratech. Anzula, kćerka Frana Kratića (Cratich), bila je rođaka i nasljednica ostavioca sveštenika Župana, koji joj je zavještao dva kupela oranice a’ Perdazza (kod Volujice). Možda se Anzula zatim udala za nekog pripadnika roda Ruggi. Konačno, pokojni Mattheo Ruzzi je 1610. godine citiran kako je izjavio da je on nasljednik svih dobara pokojnog gospodina Antuna Vickovog Prokulijana, preko pok. Frana Cratea, sina Prokulijanovog nećaka i nećaka pomenutog Ruggija.
Odslikavajući višedimenzionalnost društvenih odnosa na jadranskom prostoru, na smjerovima evropsko-sredozemnih političkih strujanja i djelovanja humanista i drugih uglednih ličnosti, sjedinjenošću privatnog i službenog dijaloga tragovima moralnih i duhovnih opredjeljenja, s retoričnošću u funkciji patriotske dužnosti i kulturne afirmacije, to su, za sada, najkasniji poznati podaci koji se odnose na ovog renesansnog čovjeka iz Bara.
