Na brežuljku u Spičanskom polju samuje i tihuje okamenjena starica, skrušeno prebira po korunici već više od sedam vjekova, moleći se Nebesima za dobrobit svih Spičana. Ne pita za vjeru i naciju, ne pita za svjetovna uvjerenja, ponajmanje za imovno stanje. Posvećeno i milostivo, više od sedam vjekova, upućuje nas na čestitost, skromnost, ljubav prema bližnjem i saosjećanje za svakog čovjeka, kao trajne vrijednosti našeg postojanja.
Ko je mučenica i svetica kojoj su zahvalni Spičani posvetili svetilište na težišnom mjestu njihovog prostornog obuhvata? Riječ je o Svetoj Veneri, poznatijoj pod imenima Veneranda, Venerina, Paraskeva, Petka.
Po predanju, Sveta Venera se rodila na Veliki petak 100. godine na Siciliji. Roditelji, pobožni hrišćanski plemići, koji su pružali svaku pomoć nevoljnima, dobili su je, uz Božji blagoslov, nakon 35 godina braka. Majka je željela da joj se kćerka zove Venera, ali se pobožni otac plašio da se to ime ne dovede u vezu sa istoimenom boginjom i nazvao je Veneranda. Grci i Jevreji nazvali su je Paraskeva i Petka, pod kojim imenima slave dan njenog rođenja. Još kao dijete počela je da proučava Bibliju, životopise mučenika i odlučila da svoj život posveti Bogu. Nakon smrti roditelja, kada joj je bilo 20 godina, sva svoja materijalna dobra poklonila je siromašnima i bolesnima, a sama nastavila sa asketskim životom i širenjem hrišćanstva po Italiji. Zbog takvog rada biva privedena od strane prefekta po imenu Antonio, koji je bezuspješno pokušavao da je vrati starorimskoj religiji, prvo milom, pa potom stravičnim mučenjima, poslije kojh je ostajala nepovrijeđena i moralno snažnija. Kao svjedok takvom čudu, na kraju je i sam prefekt prihvatio hrišćanstvo. Ovaj događaj dao joj je snage da još intezivnije nastavi misionarski rad, zbog čega je proganjana i izlagana sve težim oblicima mučenja. Međutim, pretrpljena patnja samo ju je učvrstila u uvjerenju da je odabrala pravi životni put. Preselila se u vječnost 143. godine i ima status zaštitnice brojnih lokaliteta na Siciliji, srednjoj i južnoj Italiji. (Prema italijanskim izvorima, u prevodu prof. Amara Bećovića)
U Spiču je Sveta Veneranda – Sveta Petka poštovana i slavljena od strane oba „krila“ hrišćana; katolici to iskazuju 25. aprila, na Dan Sv. Marka i 26. jula na Dan Sv. Petke, a pravoslavni vjernici 8. avgusta i 27. oktobra, u dane Sv. Petke prema Julijanskom kalendaru.
Prema našoj kamenoj starici i mučenici, tokom proteklih vjekova opstajao je odnos nemara, pa i stavljanja u „drugi plan“. Tako, u izvještajima Svetoj Stolici o stanju u Barskoj nadbiskupiji prelat (vizitator) Đorđe Bjanki je 1637. spominje kao kapelu u kojoj pravoslavni i katolici imaju po jedan oltar. Nadbiskup Marko Đorga je takođe navodi u svom Izvještaju, a i njegov nasljednik Vicko Zmajević je 1703. godine registruje među devet spičanskih bogomolja. (Ivan Jovović: Prilozi za istoriju Barske nadbiskupije, Matica crnogorska, Bar, 2012. i Izvještaj nadbiskupa Marka Đorge o stanju Barske nadbiskupije 1697. godine, u prevodu nadbiskupa Petra Perkolića i redakciji dr Šerba Rastodera, Istorijski zapisi, Podgorica, br.1-2/1994).
Na zapostavljenost crkve Sv. Petke u konkurenciji ostalih spičanskih crkava uticala je, svakako, i sama njena lokacija. Izuzimajući dijelom Zagrađe i Sutomore od kraja XIX vijeka, ona je prilično udaljena od svih naseobina – vjernici su u seoskim atarima podigli više bogomolja gdje su mogli, bez većih napora i intimnije, da ostvaruju svoje duhovne potrebe. Bez redovne funkcije osuđena je bila na ruiniranje, propadanje. Ostavljena joj je bolna uloga da u svoj sjen, plemenita i milostiva, prihvata preminulu djecu. Do 1960-ih godina u krugu ove crkve sahranjivana su djeca koja najčešće, zbog prerane smrti, nijesu krštena. Anđelčići Spiča su ovjde, na ovom usamljenom brdašcu, mogli da nađu mir, tišinu, počinak…
O sahrani jedne prerano umrle djevojčice imamo arhivski trag od 28. jula 1776. godine: “Jedno stvorenje (dijete) Iva Pera Jabake (Zanković) starosti dva dana prešla je u Anđeoski život i sahranio sam je pred Sv. Venerandom, ja Rafail Đorga parok Spiča”. U knjigama postoji svjedočanstvo iz 1778. godine da je tu sahranjeno i jedno kršteno dijete iz porodice Stjepčević, koje više nema u selu Zagrađe.
Izuzev zavjetnih svečanosti nekoliko puta godišnje, bogosluženja su ovdje rijetko obavljana. Ipak, naišli smo na podatak o vjenčanju u ovoj crkvi iz 1869. godine, kojom prilikom su vjenčani Petar Roć iz Zagrađa i Mara Živanova Zgradić iz Zgrade.
Krajem maja 1946. na usjeve u Spiču bila je velika najezda skakavaca. Da bi se zaštitili od ove pošasti, katolički i pravoslavni vjernici zajednički su potražili pomoć sa Nebesa. Procesiju – litiju, sa polaskom ispred crkve Sv. Petke, kroz Spičansko polje i okolne vinograde, njive i vrtove predvodili su pop Branko Marković i don Niko Prela. Don Gaspar Saraci, sveštenik u župama Zankovići i Brca ostao je upamćen po svojoj dobroti, pa i po nekim neobičnim sposobnostima – znao je da jata skakavaca odvodi u more i tako spriječi ili ublaži štete koje su ona mogla nanjeti poljoprivrednim kulturama. Nije naplaćivao misne nakane, što je skromnim, a i pomalo škrtim Spičanima imponovalo. Kao znak vezanosti i ljubavi prema Spiču, izabrao je groblje u Brci za mjesto svog počinka.
Nekada je kod katoličkih Spičana bio običaj da se umrla djeca za života roditelja ne sahranjuju u porodične grobnice, već posebno. Tek nakon smrti jednog od roditelja, njihovi posmrtni ostaci bili bi prenijeti u matičnu grobnicu. Majke nijesu prisustvovale sahranama svoje umrle djece.
Na groblju ispred crkve sv. Venerande sahranjen je 28. novembra 1882. godine Antonio Razhner, vjerovatno činovnik u službama Opštine Spič. Na istoj strani zabilješki stoji: “10. februara 1883. sahranjen Jakov Matijin Lukić, od 86 godina, na groblju kod sv. Tekle, od mene župnika Gaspara Saraci, snabdjeven kao pravi hrišćanin svim presvetim sakramentima; Petar Frana Markova Arvatin, od 1 godine bi sahranjen na groblju Svete Tekle 1883. godine”.
Posljednjih 20 – 30 godina imamo odnos pun pijeteta prema crkvi sv. Petke. Obnovljena je, sanirana, zaštićena, uređen je prostor oko nje, pridodat mobilijar da se tu mogu održavati prigodne svečanosti sa posluženjem i ništa manje važno, poslije liturgije – mise može se sjesti i prijateljski porazgovarati, kao u „stara dobra vremena“. Nije naodmet naglasiti da su ovim rezultatima pretežan doprinos dali pravoslavni vjernici.
Tako ova kamena starica vaskrsava, dobija sve više na značaju, sa realnom perspektivom da bude centralno mjesto duhovnosti i zbratimljenosti hrišćana Spiča.
