Lidija Jovanović, osnivačica Antifašističkog fronta žena (AFŽ) za Crnu Goru i Boku je još 29. novembra 1936. u autorskom tekstu “Potrebe organizovanja žena u ženski pokret”, u listu “Zeta”, pozvala ljepši pol da se uključi u ženske organizacije.
Politički podsticaj ovom činu dala je Komunistička partija Jugoslavije, ponudivši rješenje – ukidanjem privatnog vlasništva, trebalo je da budu ukinute sve nejednakosti, uključujući i one između žena i muškaraca. Partija je, što je moguće više, pokušavala da briše razlike među polovima, pa je u svoje javne, a potom (nakon Obznane) ilegalne aktivnosti, shodno mogućnostima, uključivala mušku i žensku omladinu.
Ovo se naročito odnosi na Crmnicu, gdje su neposredno pred rat kompletnu terensku aktivnost držale mlade skojevke i komunistkinje, naročito iz Limljana. Rad AFŽ osjećao se u skoro svim crmničkim selima, kroz organizovanje tzv. čitalačkih grupa (na kojima su čitale nepismenim ženama štampu i politički materijal, koji su zatim “prorađivali” kroz diskusiju), ali i kroz učešća u demonstracijama, zborovima, ilegalnom prebacivanju dobrovoljaca za odlazak u Španski građanski rat, prikupljanju priloga za zatvorenike – komuniste širom Jugoslavije…
Znatan broj Crmničanki je učestvovao u Trinaestojulskom ustanku i aktivnostima koje su mu prethodile, pa su odvedene u logore. Nakon puštanja, početkom 1942. godine, stupile su u bataljon “Jovan Tomašević”, njih 74, od čega je 44 ušlo u sastav IV proleterske crnogorske brigade pri njenom osnivanju, kasnije su pristigle još dvije. Od ovih proleterki, devet je bilo udatih, od čega tri majke. Za razliku od muškaraca – boraca, koji su vrijeme za odmor koristili na razne načine, one su u brigadi na sebe preuzimale i “ženske“ poslove: krpljenje obuće, parenje odjeće u buradima, pomoć u kuhinji, organizovanje kulturno-zabavnih aktivnosti, a tokom dejstava su skupa sa njima jurišale na neprijateljska uporišta ili se brinule o ranjenicima. Sedamnaest djevojaka / žena iz Crmnice je poginulo u IV proleterskoj crnogorskoj brigadi. Nijedna od njih nije proglašena za narodnog heroja, niti je dobila spomen-obilježje.
Tokom čitavog Drugog svjetskog rata, okupatori su se surovo razračunavali sa pristalicama partizanskog pokreta koji su iz gradova pomagali i snabdijevali jedinice na terenu. Ni u Baru nije bilo drugačije, tragična sudbina protivnice okupatora Milice de Benedetti (obješena juna 1944. godine na Trojici kod Kotora) i njenog muža, omiljenog ljekara dr Ernesta (umro u njemačkom koncentracionom logoru Begenbazen, januara 1945), pogodila je stanovnike čitavog sreza.
Žena je bilo i u Mikulićima, u lokalnim jedinicama, a mreža partizanskih saradnica diljem opštine bila je naročito razvijena poslije pada Italije, 1943. godine. Naročito važne su bile aktivnosti žena na pomoći zatvorenicima u barskom Koncentracionom logoru. Nosile su hranu čak i kad njihove porodice nisu imale, prenosile poruke i pakete noću preko žice, usred policijskog časa. Poslije raspuštanja logora, dolaskom Njemaca, mnoge od njih su prihvatile nevoljnike, i pored strogih zabrana okupatorske komande. Takva je, recimo, bila Ljeposava Jelenić iz Bara, koja je tokom rata, dovodeći u opasnost sebe i sedmoro djece, pomogla mnogim logorašima iz raznih krajeva Crne Gore poslije njihovog napuštanja konclogora u Baru.
Nakon završetka Drugog svjetskog rata, situacija se umnogome promijenila. Stroge i krute patrijarhalne stege nisu više mogle uticati na žene koje su učestvovale u borbenim dejstvima i umjele “na strašnom mjestu postojati”, te se tako izborile za pravo da donose odluke o sebi i sopstvenom životu.
Posljednjeg dana 1944. godine održana je na Pristanu prva Konferencija AFŽ Bara, uz učešće preko 100 žena iz svih opština sreza. Skup na kome je bilo riječi o aktuelnom položaju ljepšeg pola u novoj državi otvorila je Kristina Vuksanović, a zaključila učiteljica Vasvija Šehović.
Tokom Drugog svjetskog rata gotovo polovina društvenih dobara Crne Gore bila je uništena. U vremenu obnove i izgradnje, žene su, rame uz rame sa muškarcima, u nastanku novih puteva, radu na usjevima, krčenju šuma… One zbrinjavaju ugroženu djecu i siročad, prikupljaju hranu, šiju odjeću, organizuju dječje kuhinje, suzbijaju zarazne bolesti, učestvuju u izgradnji pruge Titograd-Nikšić, isušivanju Skadarskog jezera, u Baru su naročito aktivne u branju lovora, lana, pamuka, sječi drva, okopavanju njiva majki palih boraca, pošumljavanju goleti, ali i pri berbi soli u ulcinjskoj solani…
Tako Pavle Muk u Pobjedi, oktobra 1946, prvi put među najboljim pojedincima – udarnicima u brigadi na Sutormanu, njih 12, pominje jednu ženu – Đinu Vukčević. Januara 1948. godine Odbor Narodnog Fronta je izveo prvu radnu akciju na uređenju i čišćenju Pristana. Osamdesetdevet momaka i djevojaka izvršilo je popravku ulice od mosta kod električne centrale do Carinarnice i Ulice 13. jula, u ukupnoj dužini od 700 metara. Marta 1950. na terenu barskog sreza organizovano je branje lovorike. Samo na terenu Gradskog narodnog odbora Bar učestvovalo je preko 300 frontovaca, mahom žena i omladinaca, a uspjeli su za dan da sakupe 720 bala listova.
Kroz AFŽ, žene rade na sopstvenom opismenjavanju kao preduslovu za bilo kakav razvoj, podižu opštu svijest građanstva… Masovno se organizuju i tečajevi o higijeni i suzbijanju zaraznih bolesti, reproduktivnom zdravlju i zdravlju djece.
Samo u školskoj 1946/47. godini u Mrkojevićima je opismenjeno 119 stanovnika od 15 do 60 godina – od tog broja samo je 6 muškaraca i 113 žena. Bogdan Perić 1947. u “Pobjedi” piše o analfabetskom tečaju u selu Pečurice, kojeg pohađa 10 muslimanki starijih od 30 godina, dok se sreske organizacije crnogorskih gradova utrkuju u broju opismenjenih žena: “Žene Sreza barskog obavezale su se da će do Osmog marta opismeniti još 80 žena, a u nižeobrazovne tečajeve obuhvatiće još 20. Razviće široku agitaciju među ženama albanske manjine za obuhvatanje u čitalačke grupe i popeti procenat neobuhvaćenih žena za 30%. U Baru i Ulcinju na debatnim kružocima organizovaće po dva dobro pripremljena sastanka, a pripremiće po jednu priredbu u Baru, Ulcinju i Viru. U svakom selu u srezu održaće po tri predavanja iz zdravstvene, političke i kulturne oblasti s aktuelnim sadržajem”.
U muslimanskom dijelu Bara dolazi do skidanja feredži, prije svega pod uticajem mladih partizanki koje su bile svjesne novih moralnih i zakonskih kodeksa.
Upravo su ti zakonski kodeksi bili veoma bitni. Radno pravo žena uz jednake plate za jednak rad, garantovano je Ustavom iz 1946. godine. Sa pravom glasa, došlo je do izjednačavanja u pravnom smislu muškaraca i žena kroz zakonske mogućnosti: Zakona o braku i porodičnim odnosima, Zakoni iz oblasti porodičnog prava, ustanovljavanju imovine, osnovne uredbe o zaštiti trudnica i porodilja, zdravstvenoj zaštiti. Teško da bi do svega ovoga došlo bez presudnog uticaja komunističke / socijalističke ideologije koja je bila društvena realnost – bez prelomnih istorijskih dešavanja u toku Drugog svjetskog rata i pobjede partizanskih snaga, izrazita patrijarhalnost bi nadugo bila dominanta.
U Starom Baru je školske 1945/46. ponovo pokrenuta Ženska zanatska škola, potom je preseljena na Pristan. Trajala je tri godine. Imala je zadatak prosvjećivanja ženske omladine u gradu i na selu. Program je bio ambiciozan, jer su djevojke, koje bi završile školu, imale zadatak da budu “faktor ugledanja” u svojim sredinama. Početkom 1949. Ženska zanatska škola je ukinuta zbog neriješenog statusa, nedostatka finansijskih sredstava i smještajnih uslova.
Pedesetih godina prestaje potreba za masovnim radnim angažovanjem žena u cilju obnove i izgradnje, pa se aktivnost usmjerava na prosvjećivanje za “kulturno vođenje domaćinstva”. Tokom 1953. godine osnovan je Centar za unaprjeđenje domaćinstva pri Savjetu za prosvjetu i kulturu Sreskog odbora u Baru, čiji je rukovodilac bila Draginja Vukazić. Imao je zadatak da preko tromjesečnih kurseva obučava djevojke i mlade žene o svim elementima vođenja domaćinstva. Posjedovao je pokretnu kuhinju, pokućstvo, šivaće mašine, te ostala potrebna sredstva za obuku. Samo u toku 1953. godine završena su četiri prosvjetno-domaćička tečaja u Virpazaru, Baru, Zupcima i Sutomoru, a u Baru i kadrovski kurs za omladinke Barskog sreza.
U proljeće 1957. godine organizovan je domaćički kurs u Sutomoru. Rukovodilac je bila učiteljica Milena Đukanović koja je predavala nastavu o domaćinstvu, higijeni, krojenju i šivenju. Teorijske predmete držala je Milica Kovač, za pripremu jela i kolača bila je zadužena Nada Vassa, a vez, pletenje i heklanje predavala je učiteljica čije ime nije upamćeno.
Domaćička škola Bar je otvorena 1953. godine, a zatvorena pet godina kasnije. Školovanje je trajalo dvije godine, izučavalo se domaćinstvo, krojenje i šivenje, a pri školi je bio internat za 10 učenica. Aktivnosti Domaćičke škole propratila je i slikom i riječju Pobjeda, jula 1956. godine, govoreći o izložbi radova učenica.
U poslijeratnom periodu, Ustavom od 1. januara 1946. godine žene dobijaju pravo da biraju i da budu birane.
Njihova izlaznost na izbore kreće se i do 92 odsto od ukupnog broja. Masovno biraju, ali ih rijetko biraju. U Komunističkoj partiji pedesetih, žena ima oko 20 odsto, ali ih nema među članovima Vlade Crne Gore. Od 107 delegata za Ustavotvornu skupštinu NR Crne Gore 1946. godine samo su tri žene. U sastavu 7. saziva Narodne skupštine NRCG 1950. godine ih je sedam.
Nagli uzlet osvješćavanja žena u Jugoslaviji prekida se 1953, kada se ukida AFŽ, pa će ljepši pol preći u nadležnost Socijalističkog saveza radnog naroda (SSRN), u čijem će sastavu postojati “ženska društva” (Osamdesetih, tu funkciju preuzima Opštinska konferencija za društveni položaj žena). Žene se ohrabruju da se vrate kućama i posvete djeci i porodici.
Upravo tada lansira se novi lik žene socijalizma, koji se skoro pa neće mijenjati tokom narednih decenija. “Nova žena socijalizma” je brižna majka, domaćica, njegovana i dopadljiva žena koja je posvećena profesiji i javnom radu, ali samo u mjeri koja ne ugrožava njenu prirodnu posvećenost djeci i porodici.
Potvrdu ovakve situacije imamo i u Baru – u svakodnevnom životu Sreza pedesetih i šezdesetih godina (ali i kasnije) ne postoji konkretizacija ravnopravnosti. Među partijskim i opštinskim funkcionerima, osim Kristine Popović (djev. Vuksanović), nije bilo nijedne žene do sredine sedamdesetih. One su uglavnom bile prosvjetne radnice, medicinske sestre, ljekarke, prodavačice u radnjama, službenice – činovnice, rijetko su se okušavale u zanatstvu… Većini je i dalje presudan bio posao domaćice, a na svakodnevni rad se gledalo kao na nužno zlo u prehranjivanju porodice.
Ovo se, naravno, odnosi samo na žene u gradu. One na selu su i dalje uglavnom živjele kao početkom XX vijeka, podređene velikom pater familiasu, dominantnoj ličnosti porodice. Posebno je teško bilo mladim muslimanskim djevojkama. Iako su bile “otkrivene”, rijetko su se odlučivale za školovanje, čekajući unutar dvorišta vrijeme za udaju.
O tome je veoma zapažen članak napisao Orle Šabović u “Pobjedi”, 1953. godine: “Žene su još uvijek zapostavljane u opštedruštvenom životu Staroga Bara. Zapazi se to čim se zakorači pijacom, gdje su načičkane prodavnice i drugi društveni lokali. Nigdje ženskog bića, sve sami muškarci. A žene? Srešćete ih najčešće u avlijama, u hladu gustih voćnjaka. Za đerđefom i razbojem šaraju one spretnim rukama anterije i ćilime. Za prodaju a ne za djevojačko ruho. I sve su mlade i školovane. Sve bi se one rado zaposlile. Bar tako kažu. Ali po nekom, nepisanom zakonu muškarci imaju prednost. (…)
Najzad je vrijeme da prestanemo upisivati u uspjeh to što su muslimanke u Starom Baru otkrivene, što posjećuju konferencije, a pretežno su po kućama, po strani od svakodnevnog života i tako sklone uticaju raznih konzervativaca čija se aktivnost u tom pogledu znatno osjeća. Starica Ruža Vučinić reče da svi Barani jednim duhom dišu, da se ne razlikuju. A ipak se razlikuju. Njene kćerke aktivne su društvene radnice. Zar to ne bi mogle da budu i njihove susjetke Adlija i Fehija? Sada u tom pravcu treba usmjeriti političku aktivnost i ne zavaravati se postignutim uspjesima”.
Dokument koji se čuva u barskom arhivu – „Adresar trgovačke mreže po sektorima na području Sreza barskog na 12. septembra 1947“ – donosi spisak svih vlasnika privatnih radnji. Među više od stotinjak navedenih, samo je nekoliko žena: po četiri na Virpazaru (Stane Zec – galanterijska radnja, Marica Vulićević – piljarska radnja, Ljubica Novaković i Marica Đ. Leković – krčmarska radnja) i Novom Baru (Ljubica Kavaja – maloprodaja duvana, Draga Vukosavović – maloprodaja duvana, Marija Markičić – prodaja kafe, Zorka Tomović – krčmarska radnja), te dvije u Starom Baru (Mare Vučević – ugostiteljska radnja, Mileva Marvučić – krčmarska radnja).
Gotovo dvadeset godina kasnije, situacija je drastičnija. Na spisku vlasnika samostalnih zanatskih radnji, načinjenom 3. aprila 1963. godine od strane SO Bar, među 564 zanatlije, samo je jedna žena – Marina Kovač – krojač ženskih odijela, sa radnjom u Ulici 13. jula na Pristanu. Oktobra iste godine, njoj se pridružuje u istoj ulici Danica Mašanović – frizerka za žene, a krojačke usluge tada pruža i Cvijeta Jovanović.
List AFŽ CG “Naša žena” pominje 1952. devetnaestogodišnju Julku Antunićević koja obavlja sitnije popravke kao sajdžija u očevoj radnji u Starom Baru; nedaleko od njih šezdesetih kao fotograf radi i Olga Demirović, skupa sa mužem Pekom. Pedesetih i šezdesetih Nedžiba Kertbijev je u Podgradu u domaćoj radinosti tkala ćilime za prodaju. Bila je jedina ženska učesnica iz Bara na Prvoj lokalnoj izložbi zanatstva, januara/februara 1960. na Pristanu. Osnovala je i Školu ćilimarstva u Ostrosu, u kojoj su tkanju obučene mlade Krajinjanke, što je bilo od koristi za same djevojke i taj prigranični kraj Opštine Bar.
Žene se sve češće pojavljuju pedesetih i šezdesetih u trgovinama i ugostiteljstvu. Prvi poslovođa Poljoprivredne apoteke na Pristanu, februara 1954. bila je Jelena Marović. U “Izborovim” prodavnicama na Pristanu rukovode Bose Todorović, Desanka Mašović, Stanka Bulatović… Prva školovana konobarica iz Bara postaje Tonka Kalinić, a 1956. u najpoznatijem restoranu “Obala” radi, od 11 zapošljenih, šest žena (Marica Popović – knjigovođa, Darinka Vlahović – blagajnica, Ida Rozmanić – kuvarica, Milka Borozan – pomoćnica kuvara, Stanka Knježević – sudopera i Jošana Kopitović – čistačica). Na Krstiputeva, novine i cigarete prodaje Ljubica Nikezić.
I broj opštinskih i državnih službenica, trgovačkih radnica, zapošljenih u prehrambenoj industriji i turističkoj djelatnosti konstantno se povećava šezdesetih i sedamdesetih.
Svoje mjesto u životu prosječne Baranke šezdesetih počinje da zauzima i televizija. Prvi signal uhvaćen je u ulcinjskom hotelu “Galeb” u ljeto 1956. godine, a 15. novembra 1957, nakon što je na Jezerskom vrhu Lovćena montiran prvi predajnik pomoću kojeg je stizala slika iz Italije, prva TV slika mogla se uhvatiti u nekim djelovima barske opštine. Od 29. novembra 1963, kada su postavljene relejne stanice na Bjelasici i Štirovniku, u Baru su se mogla gledati dva televizijska programa: italijanski i jugoslovenski. U 1967. godini, u Baru je u funkciji 585 TV prijemnika – u decenijama koje dolaze najboljeg prijatelja prosječne barske žene.
Školstvo i medicina su, sve do danas, dominantne “ženske” profesije u barskoj opštini. Čitava plejada vrhunskih prosvjetnih radnica učinila je da se osnovnoškolskim i srednjoškolskim obrazovanjem u XX vijeku grad mogao podičiti, o čemu govori i broj dobijenih nagrada “Oktoih”, najvećeg priznanja u obrazovanju Crne Gore. O zdravlju građana Bara i njihovih gostiju decenijama je brinuo izvrstan tim ženskih ljekara, medicinskih sestri i časnih sestri, prešavši dug put od poluprazne zgrade bolnice na Pristanu do modernog medicinskog centra u Starom Baru i mreže ambulantnih jedinica koje gravitiraju Domu zdravlja na Topolici.
Obrazovni nivo ženske djece Bara u predratnim godinama bio je više nego skroman. Ni u prvoj poslijeratnoj dekadi nije bilo mnogo bolje, jer su, naročito na selu, čak i dječacima roditelji zabranjivali odlazak u školu (primjer Zubaca i Tuđemila), pravdajući se potrebom za pomoć na imanju. Iako je 1946. donijet Zakon o uvođenju obaveznog sedmogodišnjeg školovanja djece oba pola, i dalje je postojao, naročito u seoskim područjima, jasan otpor prema obrazovanju, naročito djevojčica. No, u drugoj poslijeratnoj dekadi rapidno raste broj ženske djece u osnovnim i srednjim školama i Školi učenika u privredi.
Iako je barska Poljoprivredna škola postojala još od 1933. godine, prema dostupnim podacima prve žene su je završile tek 1948/49: Desanka Andrijašević, Đorđija Vujović, Olga Mijović, Ksenija Miranović, Cvijeta Pejović, Milka Kaluđerović, Vasiljka Knežević, Nata Radović, Vojka Radunović i Anica Đalović.
Kad je Gimnazija tranformisana 1956/57, u prvoj generaciji barskih maturanata (njih 56) “viši tečajni ispit” je položilo trinaest učenica (Zagorka Bulatović, Verica Velašević, Budimka Vukčević, Milica Vučićević, Desanka Drešić, Dušanka Đurašković, Đorđina Jelenić, Tatjana Jovović, Franka Marđokić, Zagorka Novaković, Jelena Petrović, Marija Ćetković, Sofija Ukšanović). Žene sa fakultetom krajem šezdesetih ulaze i u barske kolektive – zabilježeno je da je jedina žena sa fakultetskom diplomom u najvećem barskom preduzeću, Luci Bar, 1969. godine bila Jozica Đedović, ekonomistica.
Zanimljivo, u čitavom toku stoljetnog postojanja Gimnazije, jedina žena na čelu ustanove je aktuelna direktorka Marija Đonović. Srednja poljoprivredna škola nije imala ženu za rukovodioca, sve do 2021, kada je za v.d. direktoricu preimenovane Srednje stručne škole imenovana Aleksandra Kovačević. U Srednjoj ekonomsko-ugostiteljskoj školi je, odmah po osnivanju, januara 2003, za direktoricu imenovana Ramiza Kalamperović.
