Univerzitetski profesor prof. dr Ilija Velev ne prestaje da skreće pažnju makedonskoj javnosti na patriotsku poeziju Mila Jovovića, pisca iz Starog Bara s početka XX vijeka. Tekst koji govori o pjesmi “Maćedonija” objavljen je u glavnoj dnevnoj novini u ovoj zemlji – “Nova Makedonija”. Rijetke su situacije da se u centralnim kulturnim rubrikama drugih zemalja piše o barskim autorima, te tekst prenosimo integralno, uz redakcijski prevod i intervencije:
Ove godine, kada se obilježava 120. godišnjica Ilindenskog ustanka (1903-2023), lično nam je uručena pjesma pod naslovom “Maćedoniji 1903.”, koju je napisao začetnik crnogorske dječje poezije Milo Jovović (Stari Bar, Crna Gora, 1866-1916). Pjesmu smo dobili od jednog od pjesnikovih potomaka, gospodina Ivana Jovovića – sadašnjeg predsjednika Matice Crnogorske, koji nam je zajedno sa glavnim sekretarom Ivanom Ivanovićem poslao zapis kultne pjesme o Ilindenskoj Makedoniji 1903. godine. Zapis s pjesmom smo 2. avgusta ove godine objavili na našem Facebook profilu kao čestitku za 120. godišnjicu Ilindenskog ustanka, što je izazvalo izuzetno pozitivno zanimanje šire makedonske javnosti. Na društvenim mrežama pjesma je doživjela masovna praćenja, komentare i dijeljenja, jer je preuzeta preko portala “Makedonska poezija” i preko nekih od makedonskih elektronskih portala. O nekoliko hiljada pozitivnih reakcija u Makedoniji izvijestili su crnogorski štampani i elektronski mediji, poput “Pobjede” i Bar Infa – Radio Bara.
Crnogorski pjesnik Milo Jovović poticao je iz stare poznate barske porodice koja se vjekovima spominje u sačuvanim pisanim izvorima. Već 1881. godine, sa svojih 15 godina, postao je jedan od najmlađih osnivača i članova Barske čitaonice, koja je obuhvatala 63 građana Bara iz sve tri vjerske konfesije – rimokatoličke, pravoslavne i muslimanske. Iskustva činovnika stekao je u Barskoj nadbiskupiji, što mu je omogućilo da se izdigne u vrsnog intelektualca koji je govorio više jezika: francuski, italijanski, turski i južnoslovenske. Osim književnim radom, bavio se proučavanjem flore i faune u primorju, a vršio je i etnološka istraživanja tog dijela Crne Gore. Najveći dio svog književnog rada posvetio je čitateljskoj publici, kojoj se humanitarno posvetio i kao darodavac za izgradnju dječje bolnice na Cetinju 1908. godine. Za svoju istaknutu djelatnost odlikovan je Ordenom, a i danas u gradu Baru postoji ulica posvećena ovom pjesniku.
Milo Jovović je već u posljednjoj deceniji 19. vijeka bio poznat po pisanju didaktične i rodoljubne poezije, kao odjeka aktuelnih preporodno-prosvjetiteljskih i romantičarskih nacionalnih tendencija primorja i šireg Balkana. Takvog nadahnutog duha pisao je i prigodne pjesme u čast posljednjeg crnogorskog knjaza i kralja Nikole I Petrovića (knjaz 1860-1910; kralj 1910-1918), koji je bio i pjesnik. Objavljivao je u više listova i časopisa, među kojima su: „Golub“, „Bosanska vila“, „Omladina“, „Slavjanski svet“, „Gradina“, „Luča“, „Nevesinje“, „Književni list“ i drugi. No, uprkos tome, najveći dio Jovovićevog rada ostao je neobjavljen u obliku rukopisne građe među nekim njegovim potomcima koji sada ne žive u Crnoj Gori.
Pjesma Mila Jovovića u rukopisu pod naslovom “Maćedoniji (1903)” otkrio je novinar i publicista Željko Milović tokom istraživanja prosvjetnih ustanova u gradu Baru, pri čemu je prvi put objavljena u gradskom školskom listu “Primorac” br. 2 za novembar 1978. No, zbog objave u lokalnom listu gradske osnovne škole, ovo pjesničko djelo nije pobudilo širi interes čitalačke publike, pa je tako ostalo u zaboravu.
Zapanjujuće je da i nakon 120 godina otkako je Milo Jovović napisao pjesničko djelo “Maćedoniji (1903)”, ono i dalje ima poseban značaj za makedonski kulturno-istorijski i nacionalni identitet, pa se čita i doživljava kao da je pisana o savremenoj situaciji u Makedoniji. Starobaranin je napisao pjesmu 1903. godine kao inspiraciju nedavnim porazom Ilindenskog ustanka, šaljući poetski proglas savjesti Evrope za očuvanje i zaštitu Makedonije. Ovaj nesumnjivo veliki poštovalac Makedonije i Makedonaca poetski je izlio svoje najdublje osjećaje prema zemlji i narodu koje je doživljavao kao vrlo bliske Crnoj Gori i Crnogorcima. Gledajući Makedoniju, nemoćnu i prepuštenu samoj sebi nakon sloma narodnooslobodilačkog ustanka 1903. godine, crnogorski pjesnik je suptilno i elegično opjevava kao “tužnu”, “sirotu” i “jadnu”. Valja naglasiti da pjesma predstavlja Mila Jovovića kao izuzetno iskusnog pjesnika za mlade sa zavidnim nivoom odrasle poetike, inspirativnog doživljaja i vješte versifikacije.
Naše objavljivanje ove kultne pjesme o Ilindenskoj Makedoniji od prije 120 godina u savremenoj makedonskoj kulturnoj javnosti predstavlja dosad neotkrivenu pjesničku zvijezdu, koja je u tekućoj 2023. godini uspjela osvijetliti jubilarni svemakedonski Ilinden. Sačuvano djelo Mila Jovovića dirljivo je pjesničko svjedočanstvo za Makedoniju 1903. godine, da se i među narodima u balkanskom okruženju Ilindenski ustanak smatrao makedonskim – i nikako drukčije! Kao živi svjedok vremena, prije 120 godina pjesnik nije ni vidio ni slutio bugarski revolucionarni ulog u Ilindenskoj Makedoniji – i stoga nadahnuto i bratski samo pjeva o teškoj makedonskoj sudbini.
Dirljivi poetski poziv crnogorskog pjesnika 1903. godine da se zaštiti postojanje Makedonije i da se sačuva sjećanje na revolucionarnu ilindensku epopeju, kao izvorno doživljeno svjedočanstvo prošlosti, suprotstavlja se današnjem bugarskom hegemonističkom diktatu na najdirektniji način – političkim terorom i cenzurisanom diktaturom pokušava se falsifikovati i asimilizovati makedonska istorija i identitet. Istovremeno, nedavno smo bili svjedoci kako je čak i najviša državna hijerarhija u Bugarskoj na čelu s predsjednikom pokušavala političkim pritiscima nadopuniti bugarsku nemoć da porazi makedonsku istoriografiju i kulturnu posebnost. Uz dozu žestokih političkih demonstracija u Bugarskoj je 19. avgusta, na praznik Preobraženja, ponovljena jubilarna kalendarska “proslava” makedonskog Ilindenskog ustanka – s namjerom da se “opravda” krivotvoreno dodatno pripisivanje tzv. ustanak kao preobraženje (u smislu kao “bugarski”). Apelujemo da se na ovaj način neće moći “transformisati” (asimilirati) makedonska nacionalna istorija u bugarsku, već će se političkim terorom samo potaknuti anahroni antagonizmi među narodima na širem području Balkana. Istovremeno, makedonski karakter Ilindenskog ustanka i jedinstvenost makedonskog istorijskog, duhovnog, kulturnog i nacionalnog identiteta ne treba štititi političkim proklamacijama ili deklaracijama s makedonske strane. Uostalom, čemu bi služila makedonska politička deklaracija u parlamentu mjesec dana nakon proslave jubileja, kad u čast svečane nacionalne prigode nisu finansirani nikakvi oblici dostojne komemoracije: središnji naučni skup, prigodna monografija ili zbornik, dokumentarni film, izložbe itd. Već sada postaje krajnje alarmantno shvatiti: makedonska istoriografija i makedonistika moći će se štititi, razvijati i međunarodno afirmisati samo kroz akademske, naučne i kulturne institucije, čija autonomija u stručnom radu neće biti ugrožena politički prisilnim pritiscima, uticajima ili deklaracijama. U Makedoniji je konačno došlo vrijeme da diktat politike digne ruke od istoriografije, nauke i kulture.
Iz takvih beskrupuloznih razloga sve do danas spomenuto dirljivo pjesničko svjedočanstvo o Ilindenskoj Makedoniji od prije 120 godina uzvisuje retoričke stihove: “A dužna li si nekome i nevažna, tužna Makedonijo”.
